نگاهي به عرصه‌هاي همكاري انرژيك ايران و عراق
سايه شكوفايي اقتصادي بر رابطه تهران – بغداد
علي حيدري
9 آوريل 2003 بود كه مجسمه صدام در ميدان اصلي شهر بغداد به زير كشيده شد و صفحه‌يي جديد در تاريخ عراق رقم خورد.
اين وضعيت براي ايران نيز شرايط جديدي را رقم زد كه با از بين رفتن يكي از بزرگ‌ترين دشمنان منطقه‌يي خود حالا شاهد روي كار آمدن دولتي نزديك به تهران بود و از نظر سياسي، اقتصادي و فرهنگي در بهترين شرايط ممكن قرار گرفت.
حوزه‌هاي مختلفي براي همكاري بين دو كشور وجود دارد كه در بخش اقتصادي مي‌توان به تبادل كالاهاي توليدي، محصولات كشاورزي، حضور و فعاليت شركت‌هاي مهندسي و معماري، شركت‌هاي خدماتي و … اشاره كرد. حوزه نفت و انرژي نيز يكي از همين عرصه‌هاست.
براي پي بردن بيشتر به اهميت همكاري در اين حوزه آشنايي با ظرفيت‌ها و توانمندي‌هاي دو كشور در بخش انرژي ضروري به نظر مي‌رسد كه در ذيل به آن پرداخته مي‌شود.
الف) ميزان ذخاير نفت و گاز ايران و عراق
-عراق داراي ذخايري بالغ بر 195ميليارد بشكه نفت است كه معادل 16درصد نفت دنيا به شمار مي‌رود.
همچنين ميزان ذخاير گاز اين كشور سه تريليون متر مكعب است.
- ايران نيز داراي ذخاير نفت و گاز عظيمي است. ميزان ذخاير نفت ايران 150تا 160ميليارد بشكه است. همچنين كشورمان داراي 33تريليون متر مكعب گاز است كه بيشترين ذخاير گاز كشف شده در دنيا را شامل مي‌شود.
ب) عرصه‌هاي همكاري دو كشور در زمينه انرژي
- عرصه سياسي: ايران و عراق در مجمع كشورهاي صادر‌كننده نفت اوپك همكاري نزديك و تنگاتنگي با يكديگر دارند، اگرچه عراق اعلام كرده كه براي جبران عقب‌ماندگي‌هاي دو دهه گذشته و نيز نياز به پول بيشتر براي بازسازي، خارج از مجمع اوپك نيز نفت خود را صادر مي‌كند.
- عرصه تكنولوژيكي: عراق طي يك دهه گذشته ميزبان شركت‌هاي بزرگ نفتي دنيا از اكسون موبيل و شل و توتال و بريتيش پتروليوم و گاز پروم گرفته تا پتروناس و اني و اينپكس و تاپكو و حتي شركت‌هاي نفتي ترك، هندي و چيني است كه اين موضوع تا حد زيادي دست اين كشور در انتخاب شركت مورد نظر خود براي راه‌اندازي تاسيسات نفت و گاز و استخراج آن را باز گذاشته و عراق از اين بابت با هيچ مشكلي روبه‌رو نيست.
اما ايران با وجود تحريم‌هايي كه با آنها دست به گريبان بوده و مشكلاتي كه در اين راه دچار شده به موفقيت‌هايي نيز در مسير خود رسيده كه از جمله آنها مي‌توان به خودكفايي در صنعت حفاري چاه‌هاي نفت و گاز اشاره كرد كه توانسته اين صنعت را بومي كند و به حفاري در اعماق زياد دست يابد. ايران در اين مسير به توانايي ساخت دكل‌هاي حفاري نيز دست يافته است. خودكفايي در صنعت لوله‌هاي انتقال انرژي نيز يكي ديگر از توانمندي‌هاي شركت‌هاي نفتي و گازي ايران است.
- عرصه استفاده از موقعيت جغرافيايي: بيشتر نفت عراق به امريكا، چين و هند و چند كشور اروپايي صادر مي‌شود. بخشي از اين نفت از طريق خط لوله كركوك – جيحان به بندر جيحان تركيه رفته و از آنجا صادر و بخش زيادي نيز از طريق خليج فارس صادر مي‌شود.
ايران مي‌تواند مسير ترانزيت مناسبي براي نفت و گاز عراق به آسيا از جمله هند و چين باشد كه اين مهم مي‌تواند با احداث خط لوله‌يي بين عراق، ايران، پاكستان و هند و چين ميسر شود. ايران در حال حاضر امن‌ترين كشور منطقه است كه اين موضوع براي انتقال انرژي از يك كشور بسيار حياتي است.
موانع موجود بر سر راه گسترش روابط دو كشور در عرصه انرژي:
عراق پس از فروپاشي رژيم بعث و روي كار آمدن دولت جديد از بند هفت شوراي امنيت سازمان ملل خارج شده و بر همين اساس محدوديتي از نظر حضور شركت‌هاي بزرگ نفتي و گازي ندارد، كه اين شركت‌ها عرصه را براي حضور شركت‌هاي گازي و نفتي ايران تنگ كرده و اجازه عرض اندام در اين حوزه را به سختي خواهند داد.
ميادين نفتي مشترك بين دو كشور نيز درعين فرصت بودن، در صورت عدم مديريت صحيح مي‌تواند به يكي از موارد اختلافي بين دو كشور تبديل شده و مانع گسترش روابط در اين حوزه شود. در اين رابطه بين ايران و عراق هفت ميدان نفتي مشترك وجود دارد كه عبارتند از نفت شهر، دهلران، يادآوران، آزادگان، پايدار غرب، آذر و فكه.
تحريم‌هاي بين‌المللي ايران نيز يكي از موانع گسترش روابط دو كشور در اين حوزه است؛ حتي اگر عراق به اين تحريم‌ها بي‌اعتنا باشد بازهم شرايط آساني براي كار فراهم نيست زيرا برخي نيازمندي‌هاي ايران در اين حوزه وارداتي بوده و براي تكميل آن بايد برخي شركت‌هاي نفتي دنيا وارد ميدان شوند كه آنها نيز رغبتي به همكاري در شرايط فعلي ندارند و ترجيح مي‌دهند اولا از حوزه‌هاي مرتبط با ايران فاصله داشته باشند و در ثاني اگر پروژه‌يي خارج از ايران انجام مي‌شود تمامي امور را خود بر عهده بگيرند.
همچنين به‌دليل همين تحريم‌ها و عدم امكان وصول مطالبات مالي از كشورهايي كه نفت ايران به آنها صادر مي‌شود شرايط مالي مناسبي براي انجام پروژه‌هاي عظيم نفت و گاز در كشور وجود ندارد.
عراق در حال حاضر با صادرات روزانه دو ميليون و پانصد هزار بشكه از ايران پيشي گرفته و به دومين كشور صادر‌كننده نفت اوپك تبديل شده است. (ايران در سال جاري، روزانه حدود يك ميليون و ششصد هزار بشكه صادرات داشته است.)
جمع بندي
عراق و ايران همسايگاني با اشتراكات فراوان هستند و مرزهاي طولاني با يكديگر دارند.
تركيه و ايران تنها همسايگاني هستند كه عراق مي‌تواند براي توسعه اقتصادي و زير‌ساختي خود به آنها تكيه كند كه با توجه به شرايط تاريخي، فرهنگي و مذهبي، ايران را مي‌توان در اولويت عراق براي گسترش روابط اقتصادي دانست.
عرصه انرژي يكي از بزرگ‌ترين حوزه‌هاي همكاري بين دو كشور است كه ايران در حوزه‌هاي مختلف آن به خودكفايي‌هايي رسيده و از توان مهندسي خوبي برخوردار است، اما تحريم‌هاي اعمال شده عليه كشورمان بر دشواري فعاليت شركت‌هاي ايراني در عراق در حوزه انرژي افزوده است. با وجود اين موضوع، برخي شركت‌هاي نفت و گاز ايران در عراق مشغول فعاليت هستند كه نمونه آن حضور اين شركت‌ها در استان ذي‌قار و انجام پروژه‌هاي نفت و گاز در اين استان و نيز تاسيس 10جايگاه سي‌ان‌جي در بغداد، از سوي بخش خصوصي ايران با استفاده از گاز صادراتي به عراق است.
قراردادهاي انتقال گاز از ايران به المنصوره، بغداد و بصره را نيز بايد به اين روابط افزود. بر اساس اين قراردادها كه در حال راه‌اندازي هستند، روزانه حدود 40 ميليون متر مكعب گاز از ايران به عراق صادر خواهد شد.
موقعيت سوق‌الجيشي ايران را نيز مي‌توان به عنوان يكي از معيارهاي مهم در گسترش روابط در آينده به حساب آورد چرا كه ايران خط اتصال عراق به شرق آسيا از طريق خشكي است.
هند و چين از جمله خريداران بزرگ نفت عراق هستند كه وجود يك خط لوله در مسير عراق، ايران و پاكستان مي‌تواند كريدوري مطمئن براي انتقال انرژي عراق باشد.
در حال حاضر گازوييل عراق از طريق ايران به افغانستان ترانزيت مي‌شود كه اين همكاري مي‌تواند به توليدات ديگر عراق نيز تعميم داده شود و گسترش يابد.
در دنياي كنوني، گسترش روابط اقتصادي از راه‌هاي توسعه و تحكيم روابط است كه بين كشورهاي همسايه دنبال مي‌شود. ايران و عراق نيز با توجه به اشتراكات فراوان مي‌توانند در اين مسير گام برداشته و در ميان‌مدت و بلندمدت ضمن تامين نيازهاي يكديگر در حوزه انرژي و انتقال انرژي، نقش و جايگاه منطقه‌يي يكديگر را نيز ارتقا دهند.