تحليل آموزه هاي دفاع مردم تركيه از دموكراسي، در گفت‌وگو با حميدرضا جلايي‌پور
هيچ اصلاح‌طلبي حامي كودتا نيست
محمدحسين مهرزاد
نيمه‌شب سيل خبرها از تركيه شروع شد. همه‌چيز حكايت از يك كودتاي نظامي ديگر در كشور كودتاها داشت. ساعات اوليه تمام خبرها حول محور پيروزي كودتا بود اما به يك‌باره اردوغان با يك مصاحبه تصويري از مردم كشورش خواست براي مقابله با كودتاگران وارد خيابان‌ها شوند. ورق به نفع حكومت مستقر چرخيد و كودتا خنثي شد و ناكام ماند. اين واقعه چه درس‌هايي براي نيروهاي تحول‌خواه و دموكراسي طلب ايراني دارد؟ آيا وظيفه شهروندان تنها راي دادن است يا در مواقع اينچنيني آنها بايد براي حفاظت از راي‌شان وارد صحنه شوند؟ اين سوالات و پرسش‌هايي از اين دست را با حميدرضا جلايي پور، جامعه شناس و سياستمدار ايراني مطرح كرديم:
تحليل شما از وضعيت نيروهاي حزبي و مردمي تركيه كه در مواجهه با كودتا صورت گرفته چيست؟ چرا كودتاگران حاميان مردمي نداشتند؟
حلقه‌اي كه از ميان‌پايگان ارتش تركيه كودتا كرد جريان نپخته و متوهمي بود. مي‌توان براي اين ارزيابي به نشانه‌هايي اشاره كرد. يكي اينكه در كشوري كه 37 سال كودتا نشده و دموكراسي آن دارد كار مي‌كند نمي‌توان با كودتا قدرت سياسي رسمي را جابه‌جا كرد. دوم اينكه در عصر جوامع رسانه‌اي و شيشه‌اي جلوي چشم ميليون‌ها مردم كار كودتا را با يك مشت افسر متوهم نمي‌توان پيش برد. نكته جالب ديگر اين كودتا اين بود كه خود اردوغان با رسانه‌هاي آزاد و شبكه‌هاي آنلاين سر دشمني داشت ولي همين ارتباطات جديد (فيس تايم) در بزنگاه كودتا به كمك موثر اردوغان آمد و حضور به موقع او از طريق شبكه‌هاي اجتماعي اين كودتا را خنثي كرد. بعد مردم هم با فراخوان اردوغان سريع و موثر وارد صحنه شدند و كودتا را ناكام گذاشتند.
آيا اين را مي‌توان خصيصه يك جامعه توسعه‌يافته تلقي كرد؟ آنها براي حفظ دموكراسي كشورشان و رايي كه به دولت اردوغان داده‌اند از دولت قانوني كشورشان حمايت كردند؟
حضور مردم در آغاز كودتا در صحنه ضربه مهلكي به كودتاچيان زد. اين شكست كودتا به نفع كشور ما هم هست. اين اتفاق خوبي نيست كه كشورها و حكومت‌هاي ناامن و كودتايي در اطراف كشور ايران شكل بگيرد. هر چه ناامني در اطراف كشور ما رخ دهد در داخل كشور ما هم نيروهاي ضد توسعه عرصه جولان پيدا مي‌كنند و اين خودش مانع بزرگي بر سر راه مطالبات دموكراسي‌خواهانه و حكمراني خوب در كشور ما مي‌شود.
شكست كودتا از منظر سياسي و اجتماعي چه تحليلي دارد؟ چه چيزي باعث مي‌شود مردم در يك كشور پاي راي‌شان بايستند و در اين راه هزينه‌هاي جاني را هم تحمل كنند؟
اردوغان در چند سال گذشته به خاطر دستاوردهاي خوب اقتصادي 10 ساله دچار نوعي غرور و توهم شد و حركت‌هايي مانند «دنبال‌گيري روياي تشكيل عثماني جديد و تحركات نظامي در منطقه» را گرفت. او به حرف‌هاي منتقدينش گوش نمي‌كرد و با رسانه‌ها هم در افتاد. اين موارد خطاهاي او بود. اما كارنامه اقتصادي 10 ساله او پيش چشم مردم است. نكته بعدي هم اين است كه اردوغان با راي مردم به قدرت رسيده و حكومتش محصول يك كودتا نبوده است. او در حضور رقبا در انتخابات شركت و راي كسب كرده. اينگونه نبوده كه رقبايش را با ابزارهاي حذفي از صحنه رقابت حذف كند. همين حمايت مردم پس از كودتا نشان داد حكومت اردوغان پايگاه مردمي دارد. البته به نظر مي‌رسد بعد از شكست اين كودتا ياران و منتقدان دروني حزب عدالت و توسعه فرصت دارند تا سياست‌هاي اردوغان را تنطيم و ماجراجويي‌هايش را كنترل كنند.
آموزه‌هاي سياسي و دموكراتيك رفتار مردم تركيه براي ما چيست؟
مهم‌ترين درس اتفاق و كودتاي جمعه شب تركيه اين است كه دموكراسي با وجود پويايي و التهاب دروني‌اش براي امنيت ملي ثبات آور است. درست است كه در دموكراسي رقابت بين گروه‌ها و احزاب شكل مي‌گيرد و بعضا آنها به سخت‌ترين شكل در ميان انظار عمومي يكديگر را نقد راديكال مي‌كنند اما همين رقابت باعث مي‌شود تندروها، نظامي‌ها و ناسيوناليست‌هاي افراطي به قصد مردم‌سواري و كودتا ناكام شوند. با دموكراسي كشور قوام و دوام پيدا مي‌كند. اتفاقات تركيه نشان داد كشوري كه دموكراسي در آن كار مي‌كند نسبت به كودتا واكسينه مي‌شود و در عرض چند ساعت كودتا شكست مي‌خورد. خصوصا در منطقه ما كه نا امن و وجدان عمومي‌اش جريحه‌دار شده است. پاره‌اي از كشورهايش متلاشي شده‌اند، عمل كنندگي دموكراسي خيلي مهم است. لذا مردم تركيه هم به كشورشان خدمت كردند و هم به منطقه وگرنه تركيه مصر ديگري مي‌شد.
در ميان فعالين سياسي ايران برخي نيروهاي تحول خواه و توسعه طلب كه عموما اصلاح‌طلب ناميده مي‌شوند نسبت به موفقيت كودتا ابراز تمايل و از وقوع آن حمايت مي‌كردند. عمدتا هم اين حمايت از كودتا را به سياست‌هاي غلط منطقه‌اي اردوغان مستند مي‌كردند.
برخلاف نظر شما اتفاقا جريان اصلي اصلاح‌طلب و تحول‌خواه حامي كودتا نبوده‌اند. همه از همان آغاز بدون اينكه نتيجه كودتا را بدانند با آن مخالف كردند. كساني كه موافق كودتا هستند بايد در تحول خواهي و اصلاح‌طلبي‌شان تجديد نظر كنند. من هم مخالف برخي سياست‌هاي اردوغان هستم اما راه نقدش دفاع از كودتا عليه اردوغان نيست. راهش مبارزات انتخاباتي و برگزاري انتخابات آزاد است. درس ديگري كه مي‌توان از آن گرفت اين است كه عده‌اي در ايران هستند كه كلا از كودتا خوش‌شان مي‌آيد! شما در فضاي آنلاين مي‌توانستيد علاقه تندروها را به كودتا ببينيد. اين چيز نگران‌كننده‌اي است. آنها به جاي پوشش اخبار تركيه جشن سوريه را پوشش مي‌دادند. يعني حتي از خود كودتاچي‌هاي تركيه هم جلوتر رفته بودند.
حمايت مردم از يك حكومت الزاما نشانه دموكراتيك بودن آن حكومت نيست. كما اينكه در تاريخ معاصر حكومت‌هاي فاشيستي متعددي داشته‌ايم كه از حمايت مردم برخوردار بودند.
درست است. ببينيد فرق است بين حكومت دموكراتيك و حكومت مردمي. حكومت دموكراتيك حتما مردمي هست ولي هر حكومت مردمي دموكراتيك نيست. حكومت دموكراتيك يعني كسي كه راي مي‌آورد نردبان را كنار نمي‌گذارد و راه را بر نيروهاي منتقدش نمي‌بندد. هيتلر وقتي راي آورد يك افسر معمولي بود اما بعد از آن همه را سركوب كرد. صدام هم همينطور بود. حكومت دموكراتيك يعني حاكميت اكثريت به اضافه امنيت اقليت، به اضافه استقلال كامل دستگاه قضايي و به اضافه زنده بودن حيات جامعه مدني. راي اكثريت تنها يك ويژگي حكومت دموكرات است.
حكومت فعلي اردوغان دموكرات است يا مردمي؟
حكومت اردوغان دموكرات است. اين را مستند به واكنش احزاب مخالف او در ديشب نسبت به كودتا مي‌گويم. تمام احزاب مخالف اردوغان با كودتا مخالفت كردند حتي احزاب كردها. دياربكر محل تظاهرات كردها به نفع دولت بود. اين نشان مي‌دهد آنها هم كه حقوق‌شان رعايت نشده دنبال شيوه‌هاي قانوني براي دستيابي به حقوق‌شان هستند. واقعا تركيه نسبت به چهار دهه قبل توسعه پيدا كرده است.
هيچ كودتايي نمي‌تواند درست باشد؟ دموكراسي خواهي با هر نوع كودتا عليه هر حكومتي حتي ديكتاتورها مخالف است؟
در هيچ شرايطي كودتا اقدام درستي نيست. صد سال پيش كه كشورها عقب‌مانده و عموما گرفتار ديكتاتورهاي نظامي شده بودند بعضي‌ها از حكومت كودتايي حمايت مي‌كردند كه از دل همان‌ها هم قذافي و رضاشاه در آمد. حكومت‌هايي كه از بالا تحميل مي‌شود و مشاركت مردمي در راه ساختنش ندارد آينده درخشاني به همراه نمي‌آورند. در همين خيابان‌هاي تهران وقتي متفقين رضاشاه را بردند مردم در خيابان به جاي ناراحتي شيريني پخش كردند. انگار نه انگار كه شاه مملكت را خارجي‌ها و به اصطلاح اجنبي‌ها برده‌اند.
امروز در خبرها ديديم كه حاميان اردوغان يك سرباز تسليم شده را سر بريدند. از صبح نيز تصاويري مبني بر خشونت لجام‌گسيخته نيروهاي مردمي عليه كودتاگران منتشر شده است. نسبت اين خشونت با قوام‌يافتگي دموكراسي در تركيه چيست؟
ببينيد ما تا حالا داشتيم راجع به روند كلي تركيه بحث مي‌كرديم، مثل ناكامي كودتا يا وضع دموكراسي در تركيه. اينكه چرا سر يك نفر را بريدند بايد دقيقا بررسي شود چرا اين اتفاق افتاده است. معمولا در شرايط كودتايي اتفاقات ناخواسته هم مي‌افتد. ما بايد همه شكر كنيم كه اين كودتا شكست خورد وگرنه هر روز سرهاي زيادي بريده مي‌شد.