محسن پاك‌آيين، سفير ايران در آذربايجان در گفت‌وگو با «اعتماد»:
هماهنگي براي حل بحران‌هاي منطقه انگيزه ديدار سران در باكو است
محمدابراهيم ترقي‌نژاد
ديدارهايي استراتژيك در باكو براي افزايش همكاري‌ها و نزديك كردن ديدگاه‌ها. امروز حسن روحاني به همراه هياتي عاليرتبه به باكو سفر خواهد كرد تا روز دوشنبه در نخستين اجلاس سه جانبه سران كشورهاي ايران، روسيه و جمهوري آذربايجان شركت كند. افزايش روابط و تقويت مناسبات و ايجاد همكاري‌هاي جديد، اصلي‌ترين محور اجلاس يك‌روزه ميان سران خواهد بود و طيف مختلفي از مسائل از حوزه بازرگاني و انرژي تا مبارزه با تروريسم و حمل و نقل مورد بحث و بررسي قرار خواهد گرفت. با اين حال، جرقه برگزاري اين اجلاس سه جانبه در هنگام سفر رييس‌جمهور آذربايجان به تهران در اسفند ماه سال گذشته و با ابتكار حسن روحاني زده شد و حدود چهار ماه پيش نيز مقدمات آن در اجلاس مشترك ميان محمدجواد ظريف، سرگئي لاوروف و المار محمد ياروف پي‌ريزي شد. اينك با سفر روساي جمهور ايران و روسيه به باكو و ديدارشان در روز دوشنبه، انتظار مي‌رود آن توافقات و اين زمينه‌سازي وارد فاز جديدي از اجرايي شدن بشود و روابط تهران، مسكو و باكو بيش از هر زمان ديگري به سمت و سوي استراتژيك شدن حركت كنند.
هفمين ديدار روحاني با پوتين و علي‌اف
سفر امروز روحاني به جمهوري آذربايجان نخستين سفر او به اين كشور نيست. او يك بار قبل هم در سال 1393 به باكو سفر كرده بود. روساي جمهوري دو كشور هم تا به امروز شش‌بار با يكديگر در تهران، باكو و آستاراخان روسيه ديدار كرده‌اند. با اين حال، سفر روحاني به باكو را مي‌توان يك تير و دو نشان دانست؛ هم حضور در اجلاس سه‌جانبه سران و هم انجام ديدارهاي دوجانبه اختصاصي با روساي جمهوري آذربايجان و روسيه. در اين چارچوب، رييس‌جمهور ايران امروز به ديدار همتاي آذربايجاني خود مي‌رود و در اين ديدار، روند اجراي همكاري‌ها و توافقات دو كشور در طول سال‌هاي اخير مورد بررسي قرار خواهد گرفت و چشم‌انداز افزايش مناسبات و توسعه روابط بررسي مي‌شود. همچنين عمليات اجرايي چند واحد صنعتي مشترك در آذربايجان همراه با انتقال فناوري از ايران با حضور روحاني آغاز خواهد شد. با اين حال، مهم‌ترين ديدار دوجانبه روز دوشنبه ميان حسن روحاني و ولاديمير پوتين صورت خواهد گرفت. ميزان ديدارهاي روحاني و پوتين، هم‌اندازه ديدارهاي روحاني و علي‌اف در سه سال اخير است. روحاني و پوتين تا قبل از ديدار فردا، شش بار با يكديگر در بيشكك، شانگهاي، دوشنبه، آستاراخان، تهران و نيويورك ديدار كرده‌اند. با اين حال، به نظر مي‌رسد با توجه به بحران‌هاي منطقه‌اي و همچنين همكاري‌هاي تهران و مسكو در بحران سوريه، همكاري‌هاي امنيتي و دفاعي مهم‌ترين محور گفت‌وگوهاي روساي جمهوري دو كشور باشد. درباره نشست سران ايران، روسيه و جمهوري آذربايجان گفت‌وگويي با محسن پاك‌آيين، سفير جمهوري اسلامي ايران در باكو داشته‌ايم كه در ادامه مي‌آيد:
روز دوشنبه اجلاس سران كشورهاي ايران، روسيه و جمهوري آذربايجان در باكو برگزار مي‌شود. چه مسائلي موجب شد تا اين اجلاس براي نخستين‌بار ميان سران كشورها برگزار شود؟
به نظر من دو مساله مهم يعني رشد و توسعه اقتصادي و هماهنگي براي حل بحران‌هاي منطقه انگيزه‌هاي اصلي برگزاري اجلاس سران ايران، جمهوري آذربايجان و روسيه است. معمولا اين قبيل ديدارها و مذاكرات به ارتقاي روابط ايران و كشورهاي منطقه كمك مي‌كند. در اين اجلاس هم تلاش خواهد شد تا روند جديدي از همكاري شكل بگيرد و موجب همبستگي و هم‌افزايي كشورهاي ذيربط شود. پروژه كريدور حمل و نقل بين‌المللي «شمال ـ جنوب» يكي از بهترين فرصت‌هاي ممكن براي حمل و نقل كالاهاي ترانزيتي از هند، ايران و كشورهاي خليج فارس به جمهوري آذربايجان، فدراسيون روسيه و سپس به شمال و غرب اروپاست. اين موضوع مي‌تواند يكي از محورهاي اصلي مذاكرات سه‌جانبه باشد. اجراي پروژه‌هاي سرمايه‌گذاري راهبردي در حوزه‌هاي انرژي از محورهاي ديگر براي همكاري متقابل است. در عين حال فرصت‌هاي خوبي براي گسترش همكاري در زمينه تجارت و خدمات از جمله گردشگري، بهداشت و آموزش وجود دارد. طبعا مساله خزر نيز موضوع مهمي براي مذاكرات در ديدار سه‌جانبه سران خواهد بود. كشورهاي حاشيه خزر در سال‌هاي اخير به پيشرفت‌هاي زيادي در مسائل مربوط به ابعاد مختلف همكاري در خزر از جمله استفاده از ذخاير انرژي و منابع آبزي دست يافته‌اند. اسنادي در اين خصوص امضا شده و آنها با موفقيت اجرا مي‌شود. اقدامات لازم براي تدوين كنوانسيون رژيم حقوقي درياي خزر به مرحله نهايي نزديك مي‌شود.
در اجلاس سران، چه اسنادي ميان روساي جمهوري به امضا خواهد رسيد؟
مدتي است كه سه كشور روي يك بيانيه مشترك كه بيانگر مواضع مشترك آنان در قبال چگونگي توسعه همكاري‌هاي اقتصادي سه‌جانبه و حل بحران‌هاي منطقه‌اي و مبارزه با تهديدات موجود نظير تروريسم، افراط‌گرايي و قاچاق مواد مخدر خواهد بود كار مي‌‌كنند. فكر مي‌كنم اين بيانيه در پايان اجلاس منتشر شود.
گفته بوديد كه در اين اجلاس، تصميمات بزرگ و اقتصادي و امنيتي هم ميان سران كشورها گرفته خواهد شد. اين تصميم بزرگ اقتصادي و امنيتي به طور مشخص شامل چه مسائلي است؟
همان طور كه گفتم گسترش همكاري‌هاي سه كشور در حوزه راه‌آهن به خصوص احداث خط‌آهن رشت - آستارا، توسعه حمل و نقل و ارتباطات، همكاري‌هاي مرزي، همكاري در زمينه‌هاي فرهنگي و رفع موانع براي همكاري‌هاي بانكي و همچنين اتخاذ تدابير امنيتي براي استقرار ثبات و آرامش در منطقه در اولويت مذاكرات سه كشور قرار خواهد داشت و تصميمات خوبي براي همكاري در اين زمينه‌ها اتخاذ خواهد شد.
اين تدابير امنيتي شامل چه حوزه‌ها و مسائلي است؟
در نزديكي مرزهاي ايران و آذربايجان و روسيه دو منطقه بي‌ثبات امنيتي از جمله افغانستان و كشورهاي ناامن خاورميانه وجود دارند كه يكي از تهديدهاي امنيتي است. متاسفانه از اين كشورها ناامني، قاچاق مواد مخدر، قاچاق اسلحه، تروريسم بين‌المللي و جرايم مرزي توليد و صادر مي‌شود. سه كشور معتقدند كه با تروريسم و گروه‌هاي تروريستي منطقه مي‌توان با وحدت بين‌المللي و با رعايت موازين حقوقي و همكاري سازمان ملل متحد مبارزه كرد. سه كشور معتقدند كه نمي‌توان تروريست‌ها را به تروريست‌هاي «خوب» و «بد» تقسيم‌بندي كرد و سوءاستفاده از گروه‌هاي تروريستي افراطي و تندرو براي منافع سياسي و منطقه‌اي نيز غيرقابل قبول است. در زمينه مبارزه با تهديدات بين‌المللي، كشورهاي منطقه بايد همكاري‌هاي اطلاعاتي، سياسي، حقوقي و چندجانبه زيادي انجام داده و تلاش كنند تا اين همكاري‌ها را به صورت مستمر توسعه دهند. لذا در اجلاس سه‌جانبه مي‌توان از ضرورت ايجاد مذاكرات سه كشور ايران، آذربايجان و روسيه در اين زمينه سخن به ميان آورد. به نظر من براي مبارزه با مواد مخدر و اقدامات ضد تروريستي چشم‌انداز خوبي براي همكاري اين سه كشور وجود دارد.
در ماه‌هاي گذشته شاهد اوج‌گيري بحران قرهباغ در منطقه بوديم. آيا در اين نشست براي دست يافتن به راهكار يا مجمعي جهت ميانجيگري و جلوگيري از بروز بحران در منطقه گفت‌وگو خواهد شد؟
قره باغ يك مناقشه مزمن منطقه‌اي است كه حل آن موجب تقويت ثبات و امنيت شده و پشتوانه‌اي براي توسعه همكاري‌هاي اقتصادي خواهد بود. در واقع بدون استقرار امنيت نمي‌توان به دنبال ثبات اقتصادي بود بنابراين اين مناقشه آنقدر اهميت دارد كه در اين اجلاس مورد مذاكره قرار گيرد. در ماه‌هاي اخير و به خصوص بعد از درگيري‌هاي نظامي بين آذربايجان و ارمنستان در فروردين ماه، روسيه و ايران سعي كرده‌اند نقش خود را براي حل مناقشه قره باغ فعال‌تر كنند. آتش‌بس موجود مورد حمايت تهران و مسكو قرار گرفت. بعد با كمك روسيه، امكان ديدار روساي جمهور ارمنستان و جمهوري آذربايجان در سن‌پترزبورگ كه ديدار مهمي بود، فراهم شد. تهران از آتش‌بس و ادامه مذاكرات حمايت كرده و معتقد است مناقشه قرهباغ راه‌حل نظامي ندارد. ما اعتقاد داريم كه بايد در كشورهاي همسايه ما صلح و امنيت برقرار شده و انسان‌هاي بي‌گناه كشته نشوند، مرزهاي رسمي تثبيت شوند و روابط اقتصادي و تجاري ميان كشورها برقرار شود. در اين موارد مي‌توان در اجلاس سه‌جانبه گفت‌وگو كرد.
برخي معتقدند كه در بحران اخير قرهباغ، ايران نقش چنداني ايفا نكرد و دليل آن را نپذيرفتن نقش‌آفريني از سوي روسيه و همچنين عدم پذيرش اين نقش از طرفين درگير بحران مي‌دانستند. آيا شما اين تحليل را قبول داريد؟
ايران به عنوان يك بازيگر فعال منطقه‌اي از آغاز مناقشه قره باغ كليه تحولات را تحت نظارت قرار داده و در مواقع لازم نقش خود را مسوولانه جهت حل اين مناقشه ايفا كرده است. برخي از استان‌هاي جمهوري آذربايجان كه فعلا در اختيار اين كشور نيست، در مجاورت ايران قرار دارد و بنابراين، يك مقوله جدي امنيتي قابل توجه براي ايران است و به همين دليل ما نمي‌توانيم نسبت به اين مناقشه بي‌تفاوت بمانيم.
در اين اجلاس تصميمي براي تسهيل در روند همكاري گردشگري اتخاذ خواهد شد؟
هر سه كشور به دنبال تقويت گردشگري به عنوان يكي از منابع درآمد هستند و تسهيل در روند گردشگري نيز به تسهيلات ويزايي ربط دارد. از سوي ديگر، تقويت ارتباطات و توسعه روابط انساني نقش مهمي در تقويت مناسبات سياسي دارد، بنابراين فكر مي‌كنم سه كشور در اين موارد به خصوص ايجاد تسهيلات ويزايي با يكديگر مذاكره كنند.
آيا در اين اجلاس شاهد تصميم‌گيري جهت شكلگيري يك بانك مشترك ميان طرفين براي تسهيل در روند همكاري‌هاي اقتصادي و مالي خواهيم بود؟
اميدوارم اين اجلاس موجب شكلگيري همكاري‌هاي منسجم بانكي بين سه كشور باشد اما به ياد داشته باشيم كه اين اجلاس نخستين نشست سه جانبه روساي جمهور ايران، روسيه و جمهوري آذربايجان است و نبايد انتظار داشت در اين اجلاس شاهد شكلگيري همكاري‌هايي باشيم چراكه نياز به مذاكرات مقدماتي كارشناسي دارد.
آخرين وضعيت تكميل كريدور جنوب به شمال و استفاده از خطوط ترانزيتي ميان سه كشور به چه شكلي است؟
خوشبختانه احداث خط آهن آستارا - رشت با مشاركت ايران و جمهوري آذربايجان آغاز شده و ما از مشاركت كشورهاي ثالث از جمله روسيه نيز استقبال مي‌كنيم بنابراين اهميت تقويت و حمايت بيشتر از پروژه‌هاي مربوط به توسعه كريدور ترانزيتي شمال - جنوب مي‌تواند از محورهاي مهم مذاكرات در اين اجلاس باشد.
آيا در اين اجلاس يا حاشيه آن، گفت‌وگوهايي ميان سران يا وزراي امور خارجه ايران، روسيه و آذربايجان درباره رژيم حقوقي درياي خرز هم صورت خواهد گرفت؟
ايران، روسيه و جمهوري آذربايجان توجه خاصي به رژيم حقوقي درياي خرز دارند و بنابراين تداوم تلاش‌هاي همه‌جانبه با هدف حفظ درياي خزر به عنوان درياي صلح و دوستي و امنيت و همكاري و تاكيد بر نهايي كردن كنوانسيون رژيم حقوقي درياي خزر بر اساس انصاف و مباني حقوقي از ديگر موارد قابل مذاكره سه جانبه خواهد بود.
قرار است آقاي روحاني امروز با الهام علي‌اف همتاي آذربايجاني خود ديدار كند. محور اين گفت‌وگوها چيست؟
بعد از مذاكرات هسته‌اي و دستيابي به توافق برجام و كاهش فشارهاي بين‌المللي بر ايران، فرصت‌هاي مناسبي براي همكاري در جهت منافع هر دو طرف ايجاد شده است. در مرحله اول مي‌توان روابط تجاري اقتصادي بين خود را توسعه دهيم. خوشبختانه حجم تجارت في‌مابين دو كشور در شش ماهه اول توافق، 66 درصد رشد داشته است و طي
5 ماه نخست سال جاري هم حجم مبادلات را افزايش داده‌ايم و اين نشانه خوبي براي ادامه همكاري‌هاي تجاري است. طرح‌هاي زيادي در زمينه همكاري‌هاي نفت و گاز و انتقال برق با باكو تنظيم شده و در حال مذاكرات هستيم. ايجاد منطقه آزاد تجاري بين ايران و اتحاديه كشورهاي اوراسيايي مي‌تواند منجر به تقويت روابط تجاري و اقتصادي طرفين شود. در اين زمينه گروه كاري مربوطه مشغول بررسي و انجام امور كارشناسي مربوطه هستند. ما در ارتباط با مسائل منطقه‌اي نيز طرفدار گسترش همكاري با باكو هستيم و آن را عامل مهمي در تامين امنيت منطقه شامل آسياي مركزي، حاشيه خزر، خاورميانه و غرب آسيا مي‌دانيم. لذا اين موارد به خصوص موضوع حمل و نقل كه قبلا به آن اشاره شد، مي‌تواند از محورهاي مذاكره باشد.
مساله لغو رواديد از سوي جمهوري آذربايجان تا چه زماني صورت خواهد گرفت؟
اين موضوع به طور جدي در دستوركار قرار دارد و اميدواريم در روزهاي آينده شاهد اعلام تسهيلات ويزايي براي ايرانيان از سوي جمهوري آذربايجان باشيم.