رويكرد وزارت نفت در توسعه و جبران عقب‌ماندگي
محمدمهدي رحمتي
معاون برنامه‌ريزي وزارت نفت
وزارت نفت در راستاي دستيابي به اهداف توسعه‌اي كشور بر مبناي رويكردهاي اساسي اقتصاد مقاومتي يعني «درون‌زايي»، «برون نگري»، «عدالت محوري»، «دانش بنياني» و «مردم نهاد» تلاش كرده است تا به خصوص با استفاده از شرايط پسابرجام، اقدامات تاثيرگذاري را به انجام رساند. افزايش توليد نفت خام و ميعانات گازي با تاكيد بر توسعه حداكثري ميادين مشترك نفت و گاز در جهت بازيابي جايگاه ايران در سطح منطقه‌اي و بين‌المللي و بازگشت به روال عادي معاملات در بازارهاي خارجي و دريافت وجوه صادرات پيگيري مي‌شود. حسب جديدترين آمارها، صادرات نفت‌خام و ميعانات گازي از سه ماهه چهارم سال 1394 (همزمان با عملياتي شدن رفع تحريم‌ها) سير صعودي در پيش گرفته است.
اجراي طرح‌هاي بالادستي صنعت نفت به خصوص توسعه فازهاي باقيمانده ميدان گازي پارس جنوبي، ميادين مشترك غرب كارون و ديگر ميادين مشترك، همگي تسريع پيدا كرده و طرح‌هاي بلاتكليف (به‌خصوص ميدان مشترك آزادگان جنوبي و فاز 11 پارس جنوبي) نيز تعيين تكليف شد. طرح‌هاي گاز و گازمايع با كمك بخش خصوصي و غيردولتي نيز مورد پيگيري بوده و موانع موجود بر سر راه ديگر طرح‌ها نيز تا حد ممكن مرتفع شد. در كنار اين فعاليت‌ها، شركت ملي نفت ايران پروژه‌هاي عام‌المنفعه زيربنايي نيز در مناطق نفت‌خيز و محروم كشور به انجام رسانده يا در دست اقدام دارد. در بخش گاز نيز اقدامات و فعاليت‌هاي بسيار موثري صورت گرفته است. گازرساني به منطقه شرق كشور و شهرها و روستاهاي باقيمانده و همچنين تامين حداكثري گاز براي نيروگاه‌ها و صنايع با اخذ مصوبه از شوراي اقتصاد (با موضوع بند «ق» تبصره (2) قانون بودجه سال 1393و ماده (12) قانون رفع موانع توليد) از جمله اولويت‌ها و اقدامات وزارت نفت و شركت ملي گاز ايران بوده است. در اين رابطه، تعداد 1164665 واحد طي سال 1394 گازرساني شده است. همچنين 95 درصد واحدهاي شهري و 55 درصد واحدهاي روستايي در مردادماه سال 1392 تحت پوشش شبكه گازرساني در كشور درآمده بودند كه اين ارقام به 97 درصد واحدهاي شهري و 66 درصد واحدهاي روستايي تا انتهاي سال 1394 افزايش يافته است. در همين بخش بايد به سهم سوخت مايع در سبد مصرفي نيروگاه‌ها اشاره كرد. طبق آمارها سهم سوخت مايع در نيروگاه‌ها از 5/42 درصد در سال 1392 به 27 درصد در سال 1393 كاهش يافته است (چيزي معادل كاهش 7/8 ميليارد ليتر سوخت). از سوي ديگر ميزان گاز طبيعي تحويلي به نيروگاه‌ها در سال 1394 حدود 9/57 ميليارد متر مكعب بوده كه حدود 9/7 ميليارد متر مكعب (8/15 درصد) بيش از كل گاز تحويلي به نيروگاه‌ها در سال 1393 است. در بخش گازرساني به بخش‌هاي صنعتي نيز اختصاص گاز طبيعي به صنايع عمده در سال 1393 به ميزان 5/32 ميليارد متر مكعب بوده كه حدود 9/25 درصد نسبت به سال 1392 افزايش نشان مي‌دهد. اين رقم در سال 1394 به حدود 33 ميليارد متر مكعب رسيد. اين در حالي است كه تحويل گاز به صنايع عمده در دي‌ماه سال 1393 (سردترين ماه سال) حدود 70 درصد بيشتر از دي‌ماه سال 1392 بوده است. اين اقدامات با رويكرد عدالت محوري و درون زايي اقتصاد كشور و در راستاي افزايش توليد ملي انجام شده است.
يكي ديگر از محورهاي فعاليت وزارت نفت، تلاش براي نوسازي و بهسازي پالايشگاه‌هاي نفت داخلي (با هدف استفاده بهينه از خوراك نفت‌خام و ميعانات گازي) است كه منجر به بهبود كيفيت فرآورده‌هاي نفتي توليد داخل شده است.
در اين راستا توليد بنزين اصلاح شده (Euro4 و Euro5) از ميزان 3/3 ميليون ليتر در روز در سال 1392 به 1/31 ميليون ليتر در روز در دي‌ماه سال 1394 افزايش يافته و توليد گازوييل اصلاح شده نيز به بيش از 19 ميليون ليتر در روز رسيده است.
قطع برداشت هيدروكربورهاي غيراستاندارد توليدي پتروشيمي‌ها (براي اختلاط با بنزين مصرفي در كشور) و جايگزيني آن با بنزين Euro4 وارداتي نيز از ديگر اقدامات وزارت نفت بوده كه اين امر به همراه توزيع بنزينEuro4 به خصوص در هفت كلانشهر كشور منجر به بهبود قابل توجهي در وضعيت زيست محيطي شده است.
در بخش‌هاي پايين‌دستي نيز اقدامات اوليه براي احداث پالايشگاه‌هاي جديد از جمله دستاوردها و اقدامات وزارت نفت محسوب مي‌شود. در اين رابطه مجموعه پالايشگاه‌هاي 480 هزار بشكه‌اي سيراف، 150 هزار بشكه‌اي آناهيتا كرمانشاه، 120 هزار بشكه‌اي پارس شيراز و 300 هزار بشكه‌اي بهمن گنو در دستور كار قرار دارند. همچنين تلاش‌هاي مجدانه‌اي براي اتمام پالايشگاه 360 هزار بشكه‌اي ستاره خليج فارس انجام گرفته است. بديهي است اين اقدامات در راستاي جلوگيري از خام‌فروشي نفت‌خام و ميعانات گازي و ايجاد ارزش افزوده بيشتر در داخل كشور هم‌راستا با توسعه اقتصادي و ايجاد اشتغال در كشور انجام مي‌گيرد. در بخش پالايشي و در يك نگاه كلي، ظرفيت پالايشي كشور با احداث و تكميل پالايشگاه‌هاي جديد و همچنين بهينه‌سازي پالايشگاه‌هاي موجود به حدود 3/3 ميليون بشكه در روز خواهد رسيد. اين امر ضمن تامين كليه نيازهاي داخلي براي فرآورده‌هاي نفتي، ايران را به يكي از كشورهاي عمده صادركننده فرآورده‌هاي نفتي در منطقه تبديل مي‌كند (صادرات بيش از 130 ميليون ليتر در روز فرآورده‌هاي اصلي نفتي). از سوي ديگر در بخش پتروشيمي، فعاليت‌هاي توسعه‌اي را بايد يكي از رئوس مهم اقدامات و برنامه‌هاي وزارت نفت قلمداد كرد. توسعه اين صنعت به عنوان پايين‌دست صنعت نفت و گاز كشور با توجه به ايجاد ارزش افزوده و اشتغال بيشتر و همچنين ظرفيت اين صنعت براي توسعه منطقه‌اي در كشور با جديت دنبال مي‌شود. ظرفيت نصب شده صنعت پتروشيمي كشور در پايان سال 1394 به ميزان 63 ميليون تن در سال بوده و 3/46ميليون تن انواع محصولات پتروشيمي طي سال 1394 توليد شده است.
واحدهاي مختلفي در اين صنعت در طول دولت يازدهم به بهره‌برداري رسيده‌اند كه از آن جمله مي‌توان به سولفورزدايي پتروشيمي نوري، پلي‌اتيلن سنگين/سبك خطي خرم‌آباد (پتروشيمي لرستان)، واحد اسيد سولفوريك پتروشيمي اروميه (طرح توسعه)، آمونياك و اوره هفتم شهداي مرودشت، پلي‌اتيلن سنگين/سبك خطي مهاباد (پتروشيمي مهاباد) و پتروشيمي مرواريد اشاره كرد. اين در حالي است كه با راه‌اندازي چندين طرح ديگر در سال 1395 حدود هفت ميليون تن به ظرفيت پتروشيمي كشور اضافه مي‌شود.در كنار اينها بايد به مجموعه خط لوله اتيلن غرب اشاره كرد كه شامل 13 واحد پتروشيمي بوده و اتمام بهره‌برداري از اين مجموعه نقش ارزنده‌اي در فقرزدايي و توسعه منطقه جنوبغرب، غرب و شمالغرب كشور خواهد داشت. توجه به اين نكته ضروري است كه بخشي از افزايش توليد محصولات پتروشيمي در سال‌هاي 1393 و 1394 ناشي از توجه مجموعه وزارت نفت در خصوص تامين كافي و به‌موقع خوراك گاز و مايع مجتمع‌هاي پتروشيمي بوده است. عرضه گاز طبيعي به مجتمع‌هاي پتروشيمي در سال 1393 به ميزان 93/14 ميليارد متر مكعب بوده كه 15 درصد نسبت به سال 1392 رشد داشته است.
از ديگر رئوس مهم اقدامات وزارت نفت بايد به مقوله توجه به «داخلي‌سازي 10 قلم كالاي مهم صنعت نفت» اشاره كرد. اين اقدام در جهت رونق اقتصاد داخلي و كاهش وابستگي به خارج دنبال مي‌شود. اقلام مهم مورد نياز صنعت نفت شامل تجهيزات سرچاهي، رشته تكميلي درون چاهي، پمپ‌هاي سرچاهي SRP، پمپ‌هاي درون چاهيESP، ساخت مته‌هاي حفاري، ابزارهاي اندازه‌گيري در حفاري، پيگ هوشمند، لوله‌ها، شيرهاي كنترلي ايمني و تجهيزات جانبي و فولادهاي آلياژي است. يكي ديگر از رويكردهاي مهم وزارت نفت را بايد توجه و اهتمام به مقوله «فناوري» و «فعاليت با محور فن‌آورانه» معرفي كرد. در اين حوزه رئوس اقدامات وزارت نفت واقعا چشمگير است. براي مثال واگذاري مطالعات 20 ميدان مهم نفتي و گازي به دانشگاه‌ها و مراكز پژوهشي داخلي را مي‌توان در اين چارچوب قلمداد كرد. در همين رابطه اقداماتي نظير «بومي‌سازي دانش فني فناوري‌هاي كليدي و تكرارپذير بخش پايين‌دست» و همچنين تفاهمنامه همكاري في‌مابين شركت‌هاي پالايش، پتروشيمي و گاز با 12 دانشگاه و مركز تحقيقاتي برگزيده (و با همكاري 28 دانشگاه ديگر براي ايجاد انستيتو‌هاي تحقيقاتي-تخصصي براي 12 طرح اولويت‌دار) به انجام رسيده است.
در مجموع، تلاش مجموعه مديران و كاركنان زحمتكش صنعت نفت در سال‌هاي اخير اين بوده است كه بتوانند ضمن بازگرداندن شرايط توليد و توسعه صنعت نفت به وضعيت قبل از تحريم‌هاي بين‌المللي و بازيابي جايگاه ايران در عرصه جهاني، رسالت خود در توسعه صنعت نفت به عنوان موتور رشد اقتصادي كشور را با هدف تامين انرژي مورد نياز و منابع ارزي لازم براي بخش‌هاي ديگر اقتصادي كشور در چارچوب اقتصاد مقاومتي به انجام رسانند.