از خداحافظي با بنزين پتروشيمي تا ورود به بازارهاي جهاني

بخش پايين‌دستي صنعت نفت به طور سنتي طي ده‌هاي اخير با رشد سريع مصرف فرآورده‌هاي نفتي تمام تلاش خود را به تامين سوخت مورد نياز داخلي به خصوص بنزين و نفت‌گاز اختصاص داده بود.
ساخت پالايشگاه‌هاي جديد، اجراي طرح‌هاي افزايش ظرفيت پالايشگاه‌هاي موجود، توسعه زيرساخت‌هاي خطوط انتقال و مخازن ذخيره‌سازي فرآورده‌هاي نفتي و توسعه ظرفيت‌هاي صادراتي فرآورده‌هاي نفتي، رويكرد غالب فعاليت‌هاي صنعت پالايش كشور در دهه‌هاي اخير بوده است؛ به طوري كه تمامي ساختارهاي توليدي در 9 پالايشگاه موجود كشور با ظرفيتي بيش از 75/1 ميليون بشكه در روز و ظرفيت‌هاي بندري و خطوط لوله به تامين نيازهاي روزانه از محل توليدات داخلي و واردات فرآورده‌هاي نفتي به خصوص بنزين و نفت‌گاز اختصاص يافته بود.
با تشديد تحريم‌هاي ظالمانه غرب، بخشي از سوخت مصرفي كشور از طريق ارسال ريفرميت از واحدهاي پتروشيمي كشور تامين مي‌شد كه تبعات اقتصادي و زيست محيطي و در عين حال اثرات سوء آن بر سلامت شهروندان، تداوم رويكرد مزبور را با ترديدهايي جدي مواجه ساخته بود.
امروز اما مديريت حوزه توليد و تامين فرآورده‌هاي نفتي كشور به كلي با گذشته متفاوت است و تغيير در راهبردهاي دولت يازدهم و وزارت نفت، مدل كسب و كار اين شركت را با تغييرات عمده‌اي مواجه كرده است.
 امروزه بخش عمده‌اي از نياز كشور به بنزين از محل توليدات داخلي تامين شده و تا زمان راه‌اندازي طرح‌هاي توسعه‌اي در پالايشگاه‌هاي موجود كشور و تامين كامل نيازهاي داخلي در آينده بسيار نزديك، بخشي از بنزين مصرفي از فرآورده‌هاي استاندارد در بازارهاي جهاني تامين مي‌شود.
در عين حال، تغيير راهبردي مشخصي، ناظر به رويكرد برون‌گراي صنعت پالايش كشور نيز پديد آمده است.
براي نخستين‌بار است كه اكنون در آستانه 11 دهه عمر صنعت نفت در اين مرز و بوم، كشور به يك «صادركننده خالص فرآورده‌هاي نفتي» با ركورد صادرات 400 هزار بشكه فرآورده نفتي در روز تبديل شده است؛ به‌گونه‌اي كه امروز اين بخش از صنعت نفت كشور، با حضوري پررنگ در بازارهاي منطقه‌اي فرآورده‌هاي نفتي، ضمن صادرات روزانه بيش از 60 ميليون ليتر فرآورده‌هاي نفت‌گاز و نفت كوره، سهمي معادل 5/13 درصد از مجموع صادرات فرآورده در منطقه خاورميانه- كه در سال 2015 به عدد 9/2 ميليون بشكه در روز رسيده- را به خود اختصاص داده است و اين رقم، بدون لحاظ‌كردن صادرات گازمايع است.
دستيابي به اين ركورد عملكردي در شرايطي تحقق‌يافته كه ظرفيت موجود اين بخش براي توسعه صادرات، رقمي معادل 500 هزار بشكه (روزانه 80 ميليون ليتر فرآورده‌هاي نفتي) است. البته در شرايط فعلي به دليل رشد سريع صادرات و محدوديت‌هاي موجود در حوزه بارگيري و صادرات، هنوز اين ميزان صادرات مجال تحقق نيافته؛ اما برنامه‌ريزي لازم براي رسيدن اين رقم به حدود 600 هزار بشكه در روز در سال آينده انجام شده است.
در كنار اين تحولات، بررسي‌هايي براي معكوس ساختن جريان فرآورده در برخي از خطوط لوله انتقال كشور در دست انجام است. به اين ترتيب خط لوله‌اي كه در گذشته براي انتقال فرآورده‌هاي توليدي از برخي مراكز پالايشگاهي (از جمله پالايشگاه‌هاي امام خميني (ره) شازند و تهران يا مبادي وارداتي در جنوب و جنوب غربي كشور به مراكز عمده مصرف در اقصي نقاط ايران مورد استفاده قرار مي‌گرفت) اكنون براي انتقال مازاد فرآورده‌هاي توليدي پالايشگاه‌هاي كشور به مبادي صادراتي خارج از كشور مورد استفاده قرار خواهد گرفت. تحولي كه حتي تصور آن در پنج سال قبل نيز نمي‌رفت.
به اين ترتيب بخش پايين‌دستي صنعت نفت به موازات بخش بالادستي، عملا به يكي از مهم‌ترين مجاري درآمدزايي ارزي براي كشور تبديل شده است.
 نكته مهم ديگر در اين خصوص، گذار موفق از عمده‌ترين چالش موجود فراروي اين بخش در مقوله «تامين نيازهاي داخلي» بوده است. به گونه‌اي كه امروز، برنامه‌ريزي براي توسعه حضور در بازارهاي منطقه‌اي و جهاني فرآورده‌هاي نفتي يكي از عمده‌ترين راهبردهاي اين شركت است كه پارادايم سنتي صنعت پايين‌دستي را با تحولي بنيادين مواجه ساخته است.  چنين رويكردي در واقع سياست بنيادين اقتصاد ملي در پرهيز از خام‌فروشي نفت را محقق ساخته و شرايطي را فراهم ساخته كه مصرف‌كنندگان انرژي در سطح بين‌المللي، برند صنايع پالايش نفت ايران را نيز در جانب عرضه بازارهاي جهاني نفت و فرآورده شاهد باشند.
تحقق اين دستاورد ملي در بستر برجام و گشايش مسير تجارت خارجي ايران با بازارهاي جهاني صورت گرفت. تجارت روزانه بيش از 400 هزار بشكه فرآورده‌هاي نفتي با چندين بازار هدف مختلف نيازمند دسترسي به سيستم حمل و نقل دريايي و زميني بين‌المللي، سيستم مالي بين‌المللي و امكانات و تسهيلات بيمه‌اي مورد نياز و مهم‌تر از همه اعتماد ايجاد شده براي شركاي تجاري كشور در سايه سياست موفق حل و فصل مساله هسته‌اي است.
 قطعا بدون برخورداري از دستاوردهاي برجام در حوزه روابط خارجي و تجارت بين‌المللي، به هيچ عنوان امكان كسب سهمي 13 درصدي از مجموع تجارت فرآورده در منطقه خاورميانه متصور نبود.
اكنون بخش پايين‌دستي صنعت نفت با سياستگذاري منطقي داخلي و در فضاي تعامل سازنده با جهان خارج، نام صنعت نفت ايران را در آن سوي مرزها در قالبي نو مطرح و برندي ايراني را در حوزه فرآورده‌هاي نفتي بازار جهاني انرژي مطرح ساخته است.