براي نمايش «عاشورا» هميشه نياز نيست «كربلا» را به تصوير بكشيم

هر سال با آمدن ماه محرم و نزديك شدن به روز عاشورا اين جمله را از برخي منتقدان جريان روز سينماي ايران زياد مي‌شنويم: «دست‌هاي سينماي ايران در حوزه فيلم‌هاي عاشورايي خالي است.» در نگاه اول و با بررسي فيلم‌هايي كه به طور مستقيم به واقعه عاشورا مي‌پردازند، چنين فرضيه‌اي درست به نظر مي‌رسد، اما جايي كه پاي نمايش فرهنگ عاشورا به ميان مي‌آيد، گستره فيلم‌هايي با اين مضامين افزايش پيدا مي‌كند و گاهي برخي آثار سينماي اجتماعي در دايره فيلم‌هاي عاشورايي مي‌گنجد. با اين همه سينماي ايران همچنان از اكران عاشورايي‌ترين فيلم خود يعني «رستاخيز» بي‌نصيب است؛ فيلمي كه به محرم امسال هم نرسيد و كميسيون فرهنگي مجلس شوراي اسلامي معتقد است تصميم‌گيري براي اكران آن، به دولت بعدي محول شود. اما اين روزها «هيهات» به تهيه‌كنندگي محمدرضا شفيعي، با برچسب فيلم مناسبتي محرم، در سينماها اكران شده است. كارگرداني اين فيلم چهار اپيزودي را هادي مقدم دوست، دانش اقباشاوي، روح‌الله حجازي و هادي ناييجي برعهده داشته‌اند و سرمايه‌گذار اين فيلم نيز سازمان فرهنگي و رسانه‌اي اوج است. اين سازمان سال 95 دست پر به سينماي ايران آمده و تهيه‌كنندگي دو فيلم «باديگارد» ابراهيم حاتمي‌كيا و «ايستاده در غبار» محمدحسين مهدويان را نيز برعهده داشت. اقباشاوي كه بعد از كارگرداني «تاج محل» در دومين تجربه كارگرداني خود با شفيعي به نتيجه رسيده، نگاه متفاوتي به فيلم‌هاي عاشورايي دارد. او در گفت‌وگو با «اعتماد»، دسته‌بندي تازه‌اي براي سينماي مذهبي و عاشورايي در نظر گرفت: «خيلي به اين مساله فكر كردم چرا در سينماي ايران فيلم‌هايي با مضامين عاشورا كم است، اما من اين‌گونه فيلم‌ها را به دو دسته تقسيم مي‌كنم. فيلم‌هايي كه مستقيم به فرهنگ عاشورا مي‌پردازند و آن دسته از آثاري كه غيرمستقيم مصاديق اين نهضت را بررسي مي‌كنند.» به گفته اين كارگردان در سينماي ما دو رويكرد به مفاهيم عاشورا وجود دارد: «يكي حماسي- تاريخي مانند فيلم‌هاي «سفير»، «روز واقعه» و «رستاخيز» كه معمولا به دليل زير ساخت‌هاي اين آثار و هزينه‌بر بودن‌شان، كمتر ساخته مي‌شوند. از طرفي عرضه اين فيلم‌ها سخت است. به همين خاطر است كه ساخت اين دسته از فيلم‌ها را معمولا به تلويزيون مي‌سپارند. پيش از انقلاب ساخت فيلم‌هاي اين‌چنيني بي‌معني بود و بعد از انقلاب و دهه 60 نيز ساختار حماسي نحيفي داشت.»اما گونه ديگري از مضامين عاشورايي را مي‌توان در فيلم‌هاي جنگي و دفاع مقدس جست‌وجو كرد. نكته‌اي كه اقباشاوي نيز به آن اشاره مي‌كند: «كارگردان‌هايي چون ابراهيم حاتمي‌كيا، رسول ملاقلي‌پور و احمدرضا درويش اين كار را در بيشتر فيلم‌هايشان به خوبي انجام داده‌اند.»اما دسته سومي از فيلم‌هاي عاشورايي نيز وجود دارد. چيزي كه سينماي مذهبي ما كمتر به آن توجه كرده است. كارگردان «تاج محل» معتقد است: «اگرچه به ندرت، اما سينماي اجتماعي ما نيز، از مصاديق و مفاهيم عاشورايي استفاده مي‌كند فيلم «نياز» به كارگرداني رضا داوودنژاد يكي از بهترين نمونه‌هاي فيلم‌هاي اجتماعي و عاشورايي است كه ايثار را در فيلم به نمايش مي‌گذارد.»ايثار كه مفهومي فطري است، دستمايه بسياري از فيلم‌هاي سينماي ايران قرار گرفته است. با اين تعاريف بر تعداد فيلم‌هاي مذهبي و عاشورايي افزوده مي‌شود. اقباشاوي نيز به اين مساله اشاره مي‌كند: «بيشتر مفاهيم عاشورا فطري است. عدالت‌طلبي، آزادگي، خير و. . . اما واقعيت اين است كه سينماي ايران واقع‌گراست و نه واقع بين. واقع‌گرايي يعني اينكه واقعيت همان چيزي است كه هست. اما واقع‌گرايي يعني من واقعيت را مي‌بينم، مي‌سنجم، باور مي‌كنم يا آن را روبه‌روي حقيقت مي‌گذارم. واقع‌گرايي يعني من آزاده‌ام. در واقع‌گرايي برخي قسمت‌ها حذف مي‌شود. ما براي نشان دادن فرهنگ عاشورا و ايثار و مقاومت هميشه نياز نيست روز عاشورا را به تصوير دربياوريم. فكر مي‌كنم بيشتر علما نيز در اين باره با هم اجماع داشته باشند.»كارگردان «هيهات» اين مصاديق را كهن الگوهايي مي‌داند كه اگر در سينماي ايران از آنها استفاده شود، به سينما رنگ و بوي جهاني مي‌دهد. مفاهيمي كه همه دنيا آن را خوب مي‌فهمند و مي‌پذيرند: «فكر نمي‌كنم هيچ جهودي پيدا شود كه اگر پيرزن تشنه‌اي كنار خيابان ببيند، به او آب ندهد. بزرگي مي‌گفت اگر مي‌خواهيد انسان باشيد، دشمن ظالم باشيد هر كسي كه هست و ياري‌كننده مظلوم باشيد هر كسي كه هست.»اقباشاوي «هيهات» را نمونه موفقي از سينماي عاشورايي و مذهبي مي‌داند. فيلمي كه شعار نمي‌دهد و از لحاظ فرمي هم فيلم سخيفي نيست: «بعد از ساخت اين فيلم خجالت نكشيديم كه فيلمي ديني ساخته‌ايم. در عين حال «هيهات» قصه‌گو و چند اپيزودي است. مي‌بينيد كه همه اين‌ها در كنار هم جمع اضداد است.» به گفته اين كارگردان «هيهات» با بودجه يك فيلم آپارتماني ساخته شده است. اما اگر سازمان فرهنگي و رسانه‌اي اوج، سرمايه‌گذاري اين فيلم را برعهده نمي‌گرفت، عوامل از ساخت آن منصرف نمي‌شدند و هزينه فيلم را تامين مي‌كردند: «اوج براي ساخت اين فيلم دو چيز از ما خواست. يكي اينكه قصه رواني تعريف كنيم و ديگر اينكه وحدت ميان اپيزودها حفظ شود.»