نكاتي درباره خاطرات آيت‌الله
علي شكوهي
خاطرات، يكي از منابع مهم تاريخ و تاريخ‌نگاري است و چون تحت تاثير شخصيت و مواضع و منافع افراد نگاشته و ثبت مي‌شوند، موافقان و مخالفاني هم دارند و مي‌توانند موضوع مناقشه و كشاكش هم باشند. اكنون بخش بزرگي از تاريخ را بايد تاريخ شفاهي دانست و خاطراتي كه افراد درباره مسائل مختلف دارند. مشهورترين چهره‌هاي سياسي و فرهنگي در ايران و جهان اكنون در مقابل ضبط صوت و دوربين فيلمبرداري قرار مي‌گيرند تا درباره موضوعات گوناگون دوران حيات خود گزارش شفاهي بدهند و خاطره بگويند. مجموعه «تاريخ شفاهي هاروارد» و نيز خاطراتي كه در ايران از سوي موسسات مختلف تاريخي ضبط و منتشر شده است، اكنون بخشي از تاريخ معاصر كشور ما را تشكيل مي‌دهد. طبعاً خاطره‌نويسي و خاطره‌گويي اگر در همان زمان وقوع رخدادها صورت گيرد، از اعتبار بيشتري برخوردار است اما اگر بعدها و با تكيه بر محفوظات ذهني افراد باشد، دقت آن كم مي‌شود. حتي نوع نگاه و قضاوت و زاويه ورود و خروج فرد به يك ماجرا را در خاطره‌نويسي همزمان بهتر مي‌توان شاهد بود زيرا با گذشت زمان، چه بسا نگاه افراد تغيير كند و آنان در نقل خاطرات خود هم مانند گذشته عمل نكنند. كم نيستند كساني كه يك خاطره را در چند سال بيان كرده‌اند اما هر بار تغييراتي معنادار در بيان آنان را شاهد هستيم. خاطرات آيت‌الله هاشمي‌رفسنجاني درباره رخدادهاي سال‌هاي بعد از انقلاب، يكي از مآخذ مهم تاريخ معاصر ماست كه به دليل نگارش روزانه، مي‌تواند معتبر باشد. از آنجا كه انتشار اين خاطرات در سال‌هاي اخير منجر به برانگيختن موافقان و مخالفاني شده است، ذكر چند نكته در اين باره ضروري است. اول- از هنرهاي آيت‌الله هاشمي‌رفسنجاني اين بود كه با وجود همه مشكلات و مشغله‌هايي كه داشت، خاطرات روزانه خود را به صورت مختصر نگاشت و برخي از مستندات آن را نيز گردآورد. طبعا اين خاطرات به دليل اينكه همزمان با وقوع حوادث نوشته شدند، اعتبار بيشتري دارند و مستندتر هستند.
دوم- خاطرات آيت‌الله هاشمي‌رفسنجاني، يك مأخذ تاريخي مهم براي بررسي و تحليل حوادث ايران معاصر است و خواه مخالف ايشان باشيم يا موافق، گريزي نداريم جز آنكه اين خاطرات را جدي بگيريم. علت اين امر جايگاه ايشان در نظام و انقلاب و نقش ايشان در تصميم‌گيري‌هاي مختلف درون نظام است. طبعا ميزان فراغت ايشان در هر روز در نوشتن به‌موقع و مفيد خاطرات موثر بود و مشغله ايشان شايد از حجم يادداشت‌هاي روزانه ايشان كم كرده باشد. سوم- كم نيستند كساني كه بر اساس منافع روز، تاريخ خود را بازسازي و به دلخواه منتشر مي‌كنند. آيت‌الله هاشمي‌رفسنجاني با انتشار زودهنگام اين خاطرات، فرصت «رفو» كردن تاريخ خود را از خود گرفته است. توضيح اين نكته ضروري است كه «رفو»كنندگان تاريخ فردي سعي دارند به نوعي خود را جلوه دهند كه گويي در همه زمان‌ها همه‌چيز را مي‌دانستند و از ماهيت افراد مطلع بودند و بسياري از امور را پيش‌بيني مي‌كردند. تنها در صورتي كه همزمان با هر واقعه اين مدعيات نوشته و در معرض قضاوت ديگران قرار گرفته باشد امكان بازسازي و بازنويسي تاريخ فردي از اين افراد گرفته مي‌شود. آيت‌الله هاشمي شجاعت انتشار زودهنگام اين خاطره‌نويسي را داشت. چهارم- روند انتشار خاطرات آيت‌الله هاشمي‌رفسنجاني مي‌تواند بر اعتبار آن بيفزايد. ظاهراً عين دستنويس‌هاي ايشان، «اسكن» مي‌شود تا از هرگونه دخل و تصرف احتمالي مصون بماند. اصل دفترهاي خاطرات هم در جاي امني نگه داشته مي‌شود. ممكن است در هنگام انتشار، برخي از خاطرات به مقتضاي مسائل روز، حذف شوند ولي هيچ نكته تازه‌اي به اين خاطرات افزوده نمي‌شود. مستندات خاطرات به كتاب افزوده مي‌شود و سرانجام نهادهايي مانند موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني و بزرگاني ديگر مانند رهبري انقلاب آن خاطرات را قبل از انتشار، مي‌بينند و نظرات خود را اعلام مي‌دارند. همه اين موارد مايه اعتباريابي بيشتر خاطرات ايشان مي‌شوند. پنجم- برخي در نقل خاطرات آيت‌الله هاشمي‌رفسنجاني از امام راحل تشكيك كرده‌اند و حتي به طعنه تعبير «آيت‌الله خاطره» را براي ايشان به كار برده‌اند ولي اين سخن وجه منطقي ندارد. البته به دليل جايگاه امام خميني به عنوان موسس نظري و عملي نظام اسلامي در ايران، هرچه به ايشان مربوط است، داراي حساسيت هم مي‌شود و موافقان و مخالفاني را برمي‌انگيزد. خاطرات آيت‌الله هاشمي از امام خميني(ره) هم از اين امر مستثني نيست. در عين حال اتهام زدن به ايشان درباره مطالبي كه به امام(ره) نسبت داده‌اند و جعلي دانستن آن، از اعتبار خاطرات ايشان نمي‌كاهد. خاطرات هاشمي در همان روزها نوشته شده و وثاقت ايشان در نقل اقوال هم مورد قبول غالب بزرگان بوده است. مي‌توان با برخي از مواضع سياسي ايشان مخالف بود اما بي‌اعتبار قلمداد كردن خاطرات ايشان كه فردي امين و مورد وثوق بوده است، ادله و مدارك معتبر مي‌خواهد و با عقده‌گشايي سياسي نمي‌توان به اين هدف دست يافت. ششم- مدعي نيستيم كه تاريخ معاصر همان است كه آيت‌الله هاشمي در خاطرات خود نگاشته‌اند اما بر اين باوريم كه خاطرات ايشان، قطعا به دليل نخستين بودن، مطرح‌ترين اوراق تاريخ كشورمان را در سال‌هاي اخير تشكيل مي‌دهد. خوب است ديگران هم مانند ايشان شجاعت به خرج دهند و خاطرات پس از انقلاب خود را منتشر كنند و منتظر نمانند كه با توجه به مصلحت روزگار، آن را بازسازي و در راستاي مواضع سياسي روز منتشر سازند. هفتم- يقين داريم كه ميراث بزرگي از خاطرات آيت‌الله هاشمي‌رفسنجاني در اختيار خانواده ايشان است و بايد به تدريج آنها را منتشر كنند. به همين دليل فكر مي‌كنيم نام و ياد اين مبارز قديمي در تمامي سال‌هاي بعد با انتشار تدريجي خاطرات حدود دودهه از تاريخ انقلاب براي مردم ما تازه خواهد شد و محتواي خاطراتش موضوع بررسي‌هاي تاريخي خواهد بود. اميدواريم خانواده آن عزيز از دست رفته در اين زمينه برنامه‌ريزي و سرعت انتشار اين خاطرات را بيشتر كنند.