هامون و كارون در يك نگاه | شهرنشيني و مدرنيته، سبك زندگي آدم‌ها را تغيير داده، تا آنجا كه با قياس زندگي آدم‌هاي امروز و چند نسل گذشته، كمتر شباهتي مي‌توان بين‌شان يافت. با صنعتي شدن جوامع، آدم‌ها هم يادشان رفت، شهر شلوغ و پرزرق و برق‌شان، همان جايي است كه بقايش، بقاي‌شان را حفظ مي‌كند و اگر ناديده بگيرندش، خود را ناديده گرفته‌اند. محيط زندگي آدم‌ها، يا همان محيط زيست‌شان، نخستين چيزي است كه در اين روند، با ناديده گرفتن آدم‌ها، در شرف نابودي و از بين رفتن است. رودهاي شمال كشور، با انواع و اقسام آلودگي‌ها مواجهند، دريا در شمال و جنوب، محل تخليه پساب‌هاي صنعتي و شهري شده، رودخانه‌هايي كه زماني زلال‌ترين آب‌ها را داشتند و ماهيگيران براي ماهي‌هاي چاق‌شان صف مي‌كشيدند، امروز در جايگاه آلوده‌ترين‌ها جا خوش كرده‌اند. كارون اهواز كه روزگاري برايش شعرها مي‌سرودند و پرآبي‌اش ورد زبان كشتيرانان و قايقرانان بود، هامون كه در قصه‌ها از آن به عنوان دريايي نام برده مي‌شد كه كشتي‌ها در آن به تلاطم مي‌افتادند، همه حال و روزي خراب دارند، آنقدر خراب كه روز به روز بيشتر آب مي‌روند و ديگر گذشتن از كنارشان هم به خاطر حجم پساب هبه شده از سوي آدم‌ها، دلپذير نيست. در اين صفحه، به گوشه‌اي از مشكلات اين دو حوضه آبي، كارون خوزستان و هامون سيستان و بلوچستان پرداخته‌ايم تا شايد بخش ناچيزي از مصايب زيست‌محيطي اين سرزمين بازگو شود و مردم بخوانند و بدانند چه بر سر زيستگاه‌شان آمده و دارد مي‌آيد.
زهرا روستا / تابستان امسال «اعتماد» گوشه‌اي از زندگي در تابستان خشك و پرغبار روستاهاي اطراف هامون پوزك را منتشر كرد. زماني به سيستان رفتيم كه كمتر اثري از آبي كه در بهار از سمت افغانستان به تالاب آمده بود، ديده مي‌شد. بهار امسال، بهار هامون بود. اما فصل بهار كه تمام شد، بهار هامون هم به پايان رسيد. رونق صيادي و ورود گردشگران به سيستان، جان گرفتن مزارع گندم و تاكستان‌ها، روياي شيريني بود كه مانند رگبار بهاري زود گذشت. بذر اميد بسياري از كشاورزان به ثمر نرسيده، روي زمين خشكيد، به محصول مزارع آب نرسيد و پيش از برداشت تلف شدند. مسوولان گفته بودند، حجم آبي كه به هامون رسيده برابر با 10 درصد ميزان آب لازم براي پرشدن كل تالاب بوده است. اما اين مقدار چندبرابر حقابه يك‌ساله هامون بود. شايد اگر خاكريز 47 كيلومتري مرزي نبود، اگر رودخانه‌هاي منشعب از هامون كاملا لايروبي شده بودند، علاوه بر ورود بيشتر آب به تالاب، از هدر رفتن آن در رودخانه‌ها جلوگيري مي‌شد. در لايحه بودجه امسال رديف بودجه مستقلي به ارزش پنج ميليارد تومان به تالاب هامون اختصاص يافته است. استفاده از اين بودجه، نياز با برنامه‌ريزي دقيق و مديريت صحيح منابع دارد، تا علاوه بر كاهش تاثيرات منفي پديده خشكسالي، سبب استفاده بهينه از آب ورودي به تالاب شود.
اوشيدا انتظار مي‌كشد
زمستان 92 هماهنگ‌كننده ارشد سازمان ملل در ايران، در بازديدي كه از تالاب هامون داشت، گفت: «هرچند مساله مواد مخدر براي همه اقوام و كشورها يك مساله امنيت بشري محسوب مي‌شود، ولي چيزي كه من امروز ديدم حتي مي‌تواند تهديد امنيت بشري بزرگ‌تري داشته باشد؛ چيزي كه بر اثر فقدان آب در اين منطقه حاكم شده است. من بازديدهايي از اروميه، اصفهان، مشهد و شيراز نيز داشته‌ام. آنجا هم با كمبودهاي آب و مسائل ناشي از آن دچار بودند ولي چيزي كه در اينجا (سيستان) ديده شد، نشان‌دهنده حساسيت و عصبانيتي بود كه مردم به دليل شرايط طاقت‌فرسا دچار آن شده‌اند.»
آقاي شاهرودي متولد اوشيدا يا همان كوه خواجه است. تنها عارضه طبيعي پهن‌دشت سيستان، كوهي مقدس براي اهالي سيستان است كه در گذشته در آغوش هامونِ پر آب آرميده بود. شاهرودي 31 سال است كه محيط‌بان هامون است. وجب به‌وجب تالاب را مي‌شناسد. حرف‌هاي گري لوييس را تاييد مي‌كند، مي‌گويد: «مردم هم عصباني هستند و هم نااميد.» 15سال است كه خشكسالي رونق زندگي‌شان را خشكانده است. فصل تابستان و بادهاي 120 روزه سيستان كه آغاز مي‌شود، روي در خيلي از خانه‌هاي سيستان، تابلوي «اين منزل به فروش مي‌رسد»، ديده مي‌شود. اما پاييز كه از راه مي‌رسد، فصل كوچ هم از رونق مي‌افتد و دوباره اندك اميدي به ماندن مي‌رويد. اما با وجود همين اميدهاي اندك، سيل مهاجرت از سيستان همچنان جريان دارد. زمين برهوتي كه رويش ايستاده‌ايم در غرب اوشيدا است. زماني خانه پيرمرد محيط‌بان بوده است. مي‌گويد اينجا جزيره‌اي بوده ميان حجم وسيع آب تالاب. هنوز اميد دارد آب برگردد و در جزيره دوران جواني‌اش ساكن شود. اميدي كه همكار محيط‌بان جوانش آن را دور از دسترس مي‌داند. اين تپه ماهورهايي كه سطح تالاب را فراگرفته‌اند بعيد است به اين زودي‌ها جاي خود را به انبوه نيزارهاي ميان آب بدهند. شاهرودي مي‌گويد: «هامون كه رفت، همه‌چيز را با خود برد، صيد و شكار و صنايع دستي. اينها كه رفت مردم هم رفتند.»
حجم بالايي از آبي كه سالانه به تالاب وارد مي‌شود راهي درياچه‌هاي مصنوعي چاه نيمه مي‌شود. كشاورزي در روستاهاي شهرهاي زهك، نيمروز و هامون كم و بيش رونق دارد و كشاورزان از آب چاه نيمه سهمي سالانه دارند. اما در شهر هيرمند وضع متفاوت است. ارتفاع بالاتر و نبود تاسيسات انتقال آب، زمين‌هاي اين شهر را تشنه نگه داشته است. اميري، كارمند اداره محيط‌زيست زابل مي‌گويد: «اگر شيوه غرقابي آبياري با شيوه‌هاي نوين جايگزين شود، اگر كشت گونه‌هاي جديد با نياز كمتر به آب در كنار كشت گندم انجام شود، با همين آب هم مي‌توان بخش كشاورزي را رونق داد.»
خاكريز مرزي؛ سدي در برابر آب
در سال 88 مرزباني در بستر هامون صابري اقدام به كانال‌كشي و ايجاد خاكريز مرزي كرد تا از قاچاق مواد مخدر از بستر تالاب جلوگيري شود. بخشي از هامون صابري در كشور افغانستان واقع شده، بنابراين كيلومترها خاكريز سدي است كه در فصل بارش از ورود آب به ايران جلوگيري مي‌كند. پنج سال است كه سازمان محيط‌زيست در تكاپوي برداشتن اين سد است. همان پنج سال قبل، پس از بي‌نتيجه ماندن پيگيري‌ها از طريق مرزباني، مكاتباتي با مركز انجام شد و بنا به دستور مكتوب بايد قسمتي از اين خاكريز براي ورود آب تخريب شود؛ اقدامي كه مرزباني همچنان انجام آن را به تعويق مي‌اندازد. سال گذشته زماني كه پيش‌بيني‌هاي هواشناسي خبر از سالي پر بارش مي‌داد نماينده يي براي پيگيري موضوع به منطقه آمد اما باز هم حجم زيادي از آب به دليل تعلل مرزباني در تخريب خاكريز در خاك افغانستان ماند و هدر رفت. اين تاخير ادامه داشت تا زماني كه آب در پشت خاكريز رسيده بود و ديگر امكان تخريب با ماشين‌آلات وجود نداشت. هزاران نفر از مردم محلي با بيل و كلنگ توانستند تنها هفت كيلومتر از خاكريز را تخريب كنند. مردم مي‌گويند زماني كه در خاك افغانستان، انبوهي از نيزارها در آب بالا آمده بود در خاك ايران تنها رگه‌هايي سبز در عمق كمي از آب پيدا بود. شنيده مي‌شود اين كيلومترهاي تخريب‌شده، دوباره بازسازي‌شده‌اند.
طرح مديريت جامع تالاب هامون
سازمان محيط‌زيست مي‌گويد كه بستر تالاب بايد دست‌نخورده بماند. چراي دام‌ها، استفاده‌هاي كشاورزي و واگذاري زمين‌هاي تالاب به عشاير طبق قانون ممنوع است اما به دليل شرايط حاد معيشتي منطقه، با هماهنگي استانداري اجازه استفاده عشاير و كشاورزان از بستر تالاب داده شده است. به گفته كارشناسان محيط‌زيست موازي‌كاري نهادهاي مرتبط در كنار مشكلات ناشي از خشكسالي، روش‌هاي نامناسب مهار ريزگردها و مهم‌تر از آن قرار داشتن ورودي آب تالاب در كشور همسايه، اكوسيستم منطقه را با مخاطره مواجه كرده است.
اما اين روزها مسوولان سازمان محيط‌زيست استان، صحبت از طرحي براي يكپارچه‌سازي مديريت تالاب هامون مي‌كنند. معاونت توسعه و مديريت منابع اداره كل محيط‌زيست استان با اشاره به برگزاري كارگاه‌هايي با حضور تمام مديران و كارشناسان نهادهاي مرتبط با تالاب هامون گفت: «اين طرح پس از تاييد در استانداري، براي تصويب در هيات دولت به سازمان محيط زيست ارايه مي‌شود.»اين مقام مسوول مي‌گويد: «مشكل تالاب هامون با ساير تالاب‌ها متفاوت است چرا كه آب اين تالاب از كشور همسايه تامين مي‌شود و دليل خشكي هامون ساختن سد در داخل كشور يا ازدياد زمين‌هاي كشاورزي در منطقه نيست بلكه تغييرات اقليمي در كنار تامين آب آن ازكشور همسايه تالاب را به خشكي كشاند. مشكلات اين تالاب نه تنها هامون‌نشينان بلكه ساكنان شهرها و حتي كشورهاي همسايه را تحت تاثير قرار داده است. به همين دليل هدف ما در طرح مديريت يكپارچه علاوه برهماهنگي نهادهاي متولي در داخل كشور، همكاري با دولت افغانستان براي نجات اكوسيستم كل منطقه است.»
احمدعلي كيخا، معاون سازمان حفاظت از محيط‌زيست در گفت‌وگوبا «اعتماد»:
خاكريز مرزي در بستر تالاب، مهم‌ترين مشكل هامون است
در سفر اخير وزير امور خارجه به افغانستان در مورد حقابه هامون مذاكراتي صورت گرفته است؟
من درجريان جزييات اين سفر نيستم اما نگاه سازمان محيط‌زيست به تالاب هامون نگاهي بين‌المللي است. تالاب متعلق به جامعه جهاني است. هدف سازمان تنها گرفتن حقابه نيست بلكه هدف ما جلب همكاري دولت افغانستان و نهادهاي بين‌المللي براي احياي اكوسيستم در كل تالاب است. مردم در دو سوي مرز مشتركات فرهنگي و قومي فراواني دارند. بايد فعاليت‌هايي براي بهبود شرايط زندگي مردم در دو سوي مرز صورت بپذيرد. وقتي اين شرايط تامين شود به معني اين است كه آب هم در تالاب جاري شده و ريزگردها هم مهار شده‌اند. البته بايد در نظر داشت در كنار انجام فعاليت‌هاي زيست‌محيطي براي احياي تالاب، به رونق اقتصادي و تبادلات اقتصادي مرزي هم توجه شود.
چه اقداماتي براي كنترل ريزگردها در دو سوي مرز صورت گرفته است؟
مقابله ريزگردها در حيطه وظايف سازمان جنگل‌ها و مراتع است. ستاد مقابله با ريزگردها در شرق كشور مشابه آنچه در غرب كشور شكل‌گرفته در حال تشكيل است و كارگروه آن در ذيل سازمان حفاظت از محيط‌زيست در حال فعاليت است.
خاكريز مرزي كه در بستر هامون صابري احداث شده چه مشكلاتي ايجاد كرده است؟
از مهم‌ترين مشكلات موجود در مورد تالاب هامون خاكريز مرزي است كه مرزباني در بستر تالاب ايجاد كرده است. نه تنها بستر طبيعي تالاب را دچار تغييرات فيزيكي مي‌كند، احداث اين خاكريز مورد تاييد سازمان محيط‌زيست نيست. سازمان امسال مكاتباتي را با وزير محترم كشور انجام داده و اميدواريم امسال پيش از فصل آب شدن برف‌ها و آغاز ورود آب، اين خاكريز تخريب شود و آب به راحتي وارد خاك ايران شود.
در مورد دستور مقام معظم رهبري براي تخريب خاكريز توضيح دهيد.
سال گذشته با دفتر مقام رهبري مكاتبه داشتيم و از سوي ايشان هم خواسته شده اين خاكريز برداشته شود. پيرو همان نامه قسمتي از خاكريز برداشته شد اما متاسفانه زماني اين تخريب صورت گرفت كه آب به پشت خاكريز آمده بود و امكان تخريب با ماشين‌آلات فراهم نبود.