برجام باقي‌مي‌ماند

سارا معصومي

محمدجواد ظريف، وزير امورخارجه، سيدعباس عراقچي، معاون امور حقوقي و بين‌الملل و مجيد تخت‌روانچي، معاون اروپا و امريكاي وزارت امور خارجه درست به سنت ماه‌هاي مذاكرات نفسگير هسته‌اي با 1+5 صبح روز جمعه راهي آلمان شدند. پنجاه و سومين اجلاس كنفرانس امنيتي مونيخ بهانه‌اي شد تا مرد شماره يك دستگاه ديپلماسي براي نخستين‌بار از زمان روي كارآمدن دونالد ترامپ در ايالات متحده به گردهمايي بين‌المللي برود كه در آن دغدغه نخست همگان يك چيز است؛ خط‌مشي‌هاي نامشخص دونالد ترامپ، چهل و پنجمين رييس‌جمهور ايالات متحده.  كنفرانس امنيتي مونيخ هرساله با حضور برخي از روساي جمهور، معاونان روساي جمهور و وزراي امور خارجه و دفاع برخي كشورها در كنار روساي مهم‌ترين نهادهاي بين‌المللي برگزار مي‌شود. بحث و تبادل نظر درباره مهم‌ترين پرونده‌هاي امنيتي و سياسي در اقصي نقاط جهان كه اين روزها كم نيز نيستند در زمره برنامه‌هاي حاضران در مونيخ است. بيش از سخنراني و شركت در نشست‌هاي رسمي اين ديدارهاي دو و چندجانبه حاشيه‌اي است كه بر اهميت اين نشست رهبران و چهره‌هاي تراز اول كشورهاي متفاوت شركت‌كننده مي‌افزايد. محمدجواد ظريف در حالي راهي مونيخ شده كه از عمر دولت يازدهم كمتر از شش ماه باقي مانده است و همزمان در ايالات متحده نيز مردي به روي كارآمده است كه حيات مهم‌ترين توافق تاريخي ايران با جامعه بين‌المللي در حوزه هسته‌اي را زيرسوال برده است. چگونگي اجراي توافق هسته‌اي سوژه‌اي است كه در تمام رايزني‌هاي دوجانبه محمد جواد ظريف و معاونانش در مونيخ روي ميز قرار دارد.
هشدار از مونيخ به واشنگتن!
اجلاس امنيتي مونيخ با سابقه برگزاري 50 ساله امسال بيش از هر زمان ديگري با اما و اگرها روبه رو شده است. تا پيش از اين مونيخ، فرصتي بود براي يك گردهمايي خانوادگي تا اعضاي ناتو دور هم از تحولات ديگر نقاط جهان بگويند اما اين‌بار رابطه اروپا و امريكا و همچنين انسجام در حال از دست رفتن اتحاديه اروپا از پررنگ‌ترين سوژه‌هاي روي ميز است. اين روزها يك ماه از حضور دونالد ترامپ در كاخ سفيد مي‌گذرد و سياست‌هاي او در حوزه بين‌المللي براي اروپايي‌ها در هاله‌اي از ابهام قرار دارد. از سوي ديگر اروپايي در داخل قاره سبز هم با ظهور جريان‌هاي راستگراي پوپوليست روبه رو شده‌اند و بريتانيا نيز در سال گذشته راي به خروج از اتحاديه اروپا داده است. تمامي اين اتفاق‌ها دست به دست هم داده است تا اتحاديه اروپا يكي از سخت‌ترين سال‌هاي خود را تجربه كند. يك نماينده پارلمان آلمان در اين خصوص به پوليتيكو مي‌گويد: اگر تنها يك انتخابات ديگر به نتيجه‌اي اشتباه منتهي شود، اتحاديه اروپا ديگر جايگاهي را كه امروز به خود اختصاص داده است نخواهد داشت. در اجلاس امنيتي مونيخ، آنگلا مركل صدراعظم آلمان براي نخستين‌بار با تيم دونالد ترامپ ديدار مي‌كند. مايك پنس، معاون رييس‌جمهور براي نخستين‌بار با صدراعظم آلمان و ديگر اعضاي دولت ترامپ ديدار خواهد كرد. ناگفته پيدا است كه ترامپ و مركل دو رهبري هستند كه بيشترين ميزان تضادها را با هم دارند. ترامپ همواره سياست درهاي باز آنگلا مركل مقابل پناهندگان در سال 2015 را مورد انتقاد قرار داده است و خانم مركل هم پس از پيروزي ترامپ تنها يك تبريك از سر وظيفه ديپلماتيك به وي داد و از همان روز نخست فرمان مهاجرتي وي براي ممنوعيت ورود شهروندان 7 كشور مسلمان به امريكا را به باد انتقاد گرفت. از سوي ديگر ترامپ در اين مدت بارها به بريتانيا به دليل خروج از اتحاديه اروپا تبريك گفته و تمايل خود براي ايجاد شكاف در اتحاديه را هم پنهان نكرده است. مركل در ديدار با تيم امريكايي در مونيخ به واشنگتن يك پيام واحد را خواهد داد: در امور اتحاديه اروپا دخالت نكن.  در اين دور از نشست امنيتي مونيخ جدا از مساله تبعات خروج بريتانيا از اتحاديه اروپا، تهديدهاي پيروزي راستگراها در انتخابات فرانسه، نياز به اتحاديه امنيتي اروپايي كه امريكا در خارج از گعده آن باقي بماند مسائل بين‌المللي بسياري است كه روي ميز قرار دارد. در پرونده اوكراين دعوا ميان كي‌يف و مسكو هر روز جدي‌تر مي‌شود و اروپايي‌ها نيز نگران نزديكي ترامپ به ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه هستند؛ مساله‌اي كه مي‌تواند سياست واحد غرب در برابر مسكو را تحت الشعاع قرار دهد. گفته مي‌شود كه در مونيخ هم وزير امور خارجه روسيه و هم رييس‌جمهور اوكراين حضور دارند و شايد فرصتي براي ديدار ميان اين دو فراهم شود.  مساله ديگر تركيه و عزم رجب طيب اردوغان براي تغييرات در قانون اساسي است. تغييراتي كه مي‌تواند قدرت را در دستان اردوغان نگاه دارد و همزمان فشارها بر منتقدان داخلي را افزايش دهد. نخست‌وزير تركيه بنعلي ييلدريم در مونيخ است و پيش‌بيني مي‌شود كه وي ديدارهاي دوجانبه بسياري با همتاهاي خود از كشورهاي اروپايي داشته باشد. سوريه، توافق هسته‌اي ايران، يمن، عراق، افغانستان و مبارزه با داعش نيز در زمره بحث‌هاي بين‌المللي هستند كه بايد در خصوص آنها در سه روز آينده زياد شنيد.
از سوال كردن درباره ايران خسته خواهيد شد!
«مجبور نيستم درباره برنامه‌هايم در قبال ايران توضيح دهم. شما نيز در نهايت از پرسيدن اين سوال خسته خواهيد شد.» اين جملات تازه‌ترين موضع‌گيري رييس‌جمهور ايالات متحده در قبال سوال‌هاي بي‌شمار خبرنگاران پيرامون مساله ايران و توافق هسته‌اي با اين كشور است. ترامپ ظاهرا خيال برهم زدن برجام را در سرندارد اما همزمان هم برنامه مدون و مشخصي براي كنارآمدن با اين توافق هسته‌اي در چنته‌اش نيست. درحالي كه در قريب به يك ماه گذشته پس از هياهوهايي كه ترامپ در حوزه سياست داخلي به راه انداخته است، موضع‌گيري‌هايش در قبال ايران بيش از تمام رويكردهايش در حوزه سياست خارجي به چشم آمده است، رييس‌جمهور تازه‌نفس امريكا همچنان از سياست‌هاي تند و تيزش در قبال ايران حمايت مي‌كند. وي در رويارويي اخير خود با خبرنگاران در اين خصوص گفت: ما عليه ايران تحريم‌هايي جديد وضع كرديم، كشوري كه از دولت قبل استفاده كرد و بزرگ‌ترين حامي تروريسم است. ما تا زماني كه اين مساله حل نشود، از تلاش دست برنمي‌داريم و تاكنون نيز حل نشده است. اين توافق هسته‌اي بدترين توافقي است كه تا به حال ديده‌ام.
زمزمه‌هاي پنهاني درباره برجام با تيلرسون
جان كري، وزير امور خارجه سابق ايالات متحده جاي خود را به ركس تيلرسون وزير امور خارجه تازه‌نفسي داده است كه هنوز تا رسيدن به زبان مشتركي با متحدان امريكا چه در اروپا چه در منطقه خاورميانه و چه آسياي شرقي فاصله بسيار دارد. نخستين ديدار ركس تيلرسون با ژان مارك آيرو، وزير امور خارجه فرانسه به گفته دو طرف مثبت و اميدواركننده بوده است اما نه در حوزه توافق هسته‌اي ايران با 1+5. فرانسه، آلمان، بريتانيا، چين و روسيه كشورهايي هستند كه در كنار امريكا در جولاي سال 2015 توانستند به توافقي با ايران در حوزه هسته‌اي دست پيدا كنند؛ توافقي كه در سال‌هاي 2003 تا 2005 در نتيجه دخالت‌هاي امريكا در مذاكرات تهران با تروييكاي اروپايي به نتيجه نرسيده بود در نهايت در نتيجه مذاكراتي كه شاكله آن را رايزني‌هاي پنهان تهران و واشنگتن در مسقط، پايتخت عمان شكل داده بود در جولاي سال 2015 متولد شد. اكنون با روي كارآمدن ترامپ از حزب جمهوريخواه دوباره اين امريكايي‌ها هستند كه در مسير طي شده اروپا با تهران سنگ اندازي مي‌كنند. در چنين شرايطي تمام وزراي امور خارجه كشورهاي حاضر در گعده مذاكرات با تهران به محض ديدار با ركس تيلرسون صحبت را به توافق هسته‌اي با ايران مي‌كشانند. نخستين ديدار دوجانبه تيلرسون با آيرو در حوزه توافق هسته‌اي اما با سوءتفاهمي همراه شد. ژان مارك آيرو، وزير امور خارجه فرانسه پس از ديدار با تيلرسون تاكيد كرده بود كه اختلاف نظري آشكار ميان پاريس و واشنگتن درباره توافق هسته‌اي وجود دارد و تيلرسون به وي گفته كه امريكايي‌ها قصد دارند برجام را از ابتدا مورد بازبيني قرار دهند و مي‌خواهند آن را نقض كنند. ساعاتي پس از اين اظهارنظر، تيلرسون صحت چنين ادعايي را زيرسوال برده و گفت: من چنين چيزي را در جلسه با آيرو مطرح نكرده‌ام.  از سوي ديگر، تيلرسون در حاشيه نشست‌هاي گروه 20 با سرگئي لاوروف، وزير امور خارجه روسيه نيز نخستين ديداردوجانبه خود را انجام داد. ديداري كه هيچ گونه جزيياتي از سرفصل‌هاي مورد بحث در آن به بيرون درز پيدا نكرده است اما دو طرف مي‌گويند كه درباره اوكراين، ايران، تسليحات هسته‌اي، سوريه و ديگر دغدغه‌هاي مشترك با هم صحبت كرده‌اند. وزيرامور خارجه امريكا در حاشيه نشست گروه 20 با همتاي سعودي خود عادل الجبير نيز ديدار داشت و يكي از سوژه‌هاي مورد بحث در اين ديدار هم مساله ايران به خصوص انتقادهاي تكراري وزيرامور خارجه سعودي از فعاليت‌هاي منطقه‌اي تهران بوده است. با اين همه نه وزارت امور خارجه عربستان و نه طرف امريكايي درباره جزييات رايزني‌هاي دو طرف درباره ايران سخني نگفته‌اند.
اولويت ايران است و ايران و ايران!
جيمز ماتيس وزير دفاع ايالات متحده روز گذشته در حاشيه اجلاس امنيتي مونيخ با همتاي اسراييلي خود ديدار كرد. آويگدور ليبرمن، وزير جنگ رژيم صهيونيستي در حاشيه اين اجلاس امنيتي براي نخستين‌بار با همتاي امريكايي خود در دولت جديد ديدار كرد. به گزارش رسانه‌هاي اسراييلي، دو وزير در اين ديدار بر لزوم گسترش گفت‌وگوهاي صريح و بي‌پرده براي بهبود وضعيت امنيتي تل آويو و همچنين تامين منافع امريكا در خاورميانه تاكيد كرده‌اند. به گفته منابع نزديك به وزير دفاع امريكا، ايران اصلي‌ترين سوژه رايزني‌هاي دو مقام بوده است. وزير جنگ رژيم صهيونيستي كه از افراطي‌ترين چهره‌هاي جريان راست در اسراييل است در اين جلسه ادعا كرده كه سه اولويت براي او مطرح است: ايران، ايران و ايران. وي در اين گفت‌وگو فعاليت‌هاي منطقه‌اي ايران و همچنين آزمايش‌هاي موشكي اين كشور را تهديدي براي امنيت تل اويو خوانده است.
ترامپ خط قرمز براي ايران تعيين نكند
توافق هسته‌اي ايران با 1+5 تنها يكي از دغدغه‌هايي است كه با روي كارآمدن ترامپ به صدراخبار بين‌المللي بازگشته است. اروپايي‌ها نگران متحد سنتي خود هستند و تنها يكي از اين نگراني‌ها ايران را شامل مي‌شود. مارك فيتزپاتريك از كارشناسان پركار مسائل ايران و امريكا كه درچندسال گذشته روي پرونده هسته‌اي ايران به شكل تخصصي كار كرده است اعتقاد دارد كه توافق هسته‌اي ايران با 1+5 در دوره ترامپ در معرض خطر كاملا جدي قرار دارد. وي كه نگاه‌هاي تند و تيزي به پرونده ايران داشته و دارد درباره وضعيت برجام به فاكس‌نيوز مي‌گويد: كاملا مشخص است كه توافق هسته‌اي در شرايط خطرناكي قرار گرفته است اما مساله اينجاست كه ايران به دنبال حفظ اين توافق است و به هيچ‌وجه قصد ندارد طرفي باشد كه توافق را زيرپا مي‌گذارد. در دولت ترامپ فشارها بر تهران افزايش پيدا كرده و اين روند ادامه هم پيدا مي‌كند. تهران هنوز از عدم بهره‌مندي اقتصادي كامل از فوائد اجراي برجام شكايت دارد و احتمالا با توجه به تحريم‌هاي غيرهسته‌اي امريكا اين بهره‌مندي در آينده كمتر هم شود. شايد بتوان گفت كه تا يك سال ديگر وضعيت توافق هسته‌اي با امروز آن بسيار متفاوت شده باشد. اگر توافق هسته‌اي از ميان برداشته شود، تهران مي‌تواند در بازه زماني چندماهه غني‌سازي اورانيوم خود را افزايش دهد و اورانيوم مورد نياز براي توليد بمب را در اختيار بگيرد. در چنين شرايطي شكل‌گيري هر سناريويي حتي نظامي ممكن است.  با وجود آنكه تعداد قابل توجهي از تحليلگران مي‌گويند وجود اتحاديه اروپا و سه كشور اروپايي در اين مذاكرات مي‌تواند تا حدودي ترمز ترامپ را در زيرپاگذاشتن توافق هسته‌اي بكشد اما مارك فيتزپاتريك مي‌گويد: واشنگتن مي‌تواند اين توافق را با ترساندن كمپاني‌هاي اروپايي از تجارت با ايران تحت‌الشعاع قرار دهد.  اين كارشناس مسائل امنيتي اعتقاد دارد كه دولت ترامپ همچنان فشارها بر ايران را حفظ خواهد كرد اما به اين دولت توصيه مي‌كند كه تا اين اندازه به هرحركت تهران حساس نشود: به ترامپ و اعضاي دولت وي توصيه مي‌كنم كه در استفاده از جملاتي مانند اينكه ايران را تحت نظر داريم يا اينكه فلان حركت ايران خط قرمز ما خواهد بود، احتياط به خرج دهد. شما با بيان اين خط قرمزها در هر پرونده‌اي و نه فقط مواجهه با تهران در حقيقت طرف مقابل را براي حركت مشابه وسوسه مي‌كنيد و پس از آنكه طرف مقابل از خط قرمز تعيين شده شما عبور كرد اين شما هستيد كه براي عكس‌العمل وعده داده شده، تحت فشار قرار مي‌گيريد. فيتزپاتريك در ادامه اين گفت‌وگو با اشاره به افزايش آزمايش‌هاي موشكي ايران مي‌گويد: بر تعداد اين آزمايش‌هاي موشكي افزوده شده است اما هر پرتاب موشكي خطرناك نيست. گفته مي‌شود كه ايران اخيرا هم يك موشك ديگر پرتاب كرده است اما موشك فوق باز نوع بالستيكي كه بتواند كلاهك هسته‌اي حمل كند، نبوده است. دولت ترامپ نبايد به هراقدامي كه ايران انجام مي‌دهد واكنش نشان دهد و دايم همه حركت‌ها را تهديدي براي امريكا نخواند.  مارك فيتزپاتريك در گفت‌وگو با فاكس‌نيوز فرمان مهاجرتي ترامپ را كه در سايه آن شهروندان 7 كشور از جمله ايران از ورود به امريكا منع شده بودند را مورد انتقاد قرار داد و تاكيد كرد كه اين رفتارها باعث بي‌اعتمادي بيشتر مردم ايران به امريكا مي‌شود.  فيتزپاتريك در پايان گفت‌وگو ادعا مي‌كند كه در داخل ايران در نهادهاي متفاوت بحث‌هاي بسيار جدي و عميقي درباره نحوه مواجهه با دولت تازه‌نفس ترامپ در جريان است و مساله اصلي نيز فرجام برجام در اين دولت است. رفتارهاي ترامپ با توافق هسته‌اي و همچنين رويكرد وي دربرابر ايران مي‌تواند بر نتيجه انتخابات رياست‌جمهوري سال 96 هم تاثيربگذارد.