سارا معصومي/ آخر هفته‌اي منقش به مذاكرات براي جمهوري اسلامي ايران. مذاكرات هسته‌اي در استانبول و مذاكرات دوجانبه ايران و روسيه در كاخ كرملين در مسكو. تيم مذاكره‌كننده ايران در سطح معاونين روز پنجشنبه راهي استانبول تركيه شد تا با تروئيكاي اروپايي (انگليس، فرانسه و المان) در قالب مذاكرات هسته‌اي ديداري تازه كند. ديدارهايي كه در سطح معاونين وزير امور خارجه ايران در دو نوبت صبح و عصر برگزار شد و در حاشيه آن هم ديدارهايي در سطح كارشناسي صورت گرفت. چند ساعت پيش از عزيمت تيم مذاكره كننده ايران به تركيه بود كه خبر رسيد علي اكبر ولايتي، مشاور امور بين الملل مقام معظم رهبري در جامه نماينده ويژه رييس‌جمهور ايران به مسكو سفر كرده است و در قالب ديداري كه يك ساعت و نيم به طول كشيد با ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه در كرملين ديدار كرده است. ديداري كه شكل و شمايل برگزاري آن مي‌تواند سوژه تحليل‌هاي بي‌شمار در خصوص نگاه روسيه و ايران به هم در روابط راهبردي منطقه‌اي باشد.
ايران به دنبال توافق سياسي اوليه
سند رسانه‌اي آنچه در مذاكرات چندساعته استانبول گذشت طبق معمول به اظهارات سيدعباس عراقچي، رييس تيم مذاكره كننده ايران در سطح معاونين بازمي‌گردد. مذاكرات استانبول در حالي ميان ايران و سه كشور اروپايي برگزار شد كه از ابتداي سال 2015 ميلادي ايران و امريكا در سطح معاونين و وزراي امور خارجه در دو مرحله و هربار چندين دور در ژنو و زوريخ سوييس با هم ملاقات كرده‌اند. در حالي كه هنگام تمديد مجدد مذاكرات براي دومين بار در نوامبر 2014 ايران و شش كشور مقابل آن از نحوه لغو تحريم‌ها و ميزان غني سازي اورانيوم به عنوان اصلي‌ترين چالش‌هاي عامل نرسيدن به توافق جامع هسته‌اي ياد كردند، سيد عباس عراقچي پس از پايان ديدار با اروپايي‌ها در استانبول اعلام كرد كه اين دو موضوع همچنان اصلي‌ترين محورهاي مورد گفت‌وگو در ديدارهاي هسته‌اي هستند. عراقچي در بخش‌هايي از سخنانش گفت: در اين مذاكرات بيش از هشت ساعت مباحث مختلفي ميان دو طرف مورد گفت‌وگو قرار گرفت كه اين مباحث جدي و فشرده بودند. كارشناسان و معاونان وزارت خارجه هر دو طرف مسائل كليدي در روند مذاكرات هسته‌اي را مورد بازنگري قرار دادند. ما همچنين خوشبين هستيم كه اين مذاكرات مي‌تواند ما را به يك توافق جامع، متعادل و قابل قبول درباره برنامه هسته‌اي ايران سوق دهد. ما هر آنچه مي‌توانيم در اين باره انجام مي‌دهيم. سيدعباس عراقچي براي چندمين بار با اشاره به اينكه اگر واقع بيني و اراده سياسي لازم در طرف مقابل وجود داشته باشد رسيدن به توافق خيلي دور نيست، گفت: تلاش مي‌كنيم تا پايان مارس حتي‌الامكان روي كليات، يك توافق سياسي اوليه صورت گيرد. در شرايطي كه محمد جواد ظريف، وزير امور خارجه كشورمان نيز در اظهارات اخير خود تاكيد كرده بود تله‌هاي مذاكراتي در جزييات است، عباس عراقچي نيز تاكيد كرد كه هر چه به جزييات نزديك‌تر مي‌شويم، اختلاف‌نظرها بيشتر مي‌شود. ايران و 1+5 تا ماه مارس ميلادي فرصت دارند با رسيدن به توافق سياسي بر احتمال رسيدن به توافق فني تا پايان ماه ژوئن بيفزايند اما مذاكره كننده ارشد ايران پس از ديدار با اروپايي‌ها با تاكيد بر اينكه بحث‌هاي بسيار خوبي انجام گرفته است اعلام كرد كماكان در موضعي نيستيم كه بتوانيم بگوييم پيشرفت داشتيم و هنوز براي قضاوت زود است. عراقچي در بخش‌هايي از سخنان خود افزود: در طرف مقابل هم جديت را شاهد هستيم و اراده براي توافق وجود دارد، ولي اراده براي گرفتن تصميمات سخت كاري سخت است. طرف مقابل براي رفع تحريم‌ها بايد كارهاي گسترده‌اي انجام دهد كه موانع و مشكلات خودش را دارد و اينكه اين دو در يك جدول زماني و منطبق با هم قرار بگيرد، كار سختي است كه در حال مذاكره هستيم.
سفري براي نمايش روابط استراتژيك
«عزم مسوولان عالي كشور گسترش و تعميق هرچه بيشتر روابط استراتژيك ايران و روسيه است.» اين جمله از زبان علي اكبر ولايتي گوياي دليل سفر وي به عنوان نماينده ويژه رييس‌جمهور ايران به روسيه است. مشاور بين الملل مقام معظم رهبري در حالي راهي روسيه شد كه يك هفته پيش از ديدار وي با رييس‌جمهور روسيه، وزير دفاع روسيه در سفري كه به تهران داشت ديدارهاي فشرده و به گفته منابع آگاه بسيار مهمي را با مقام‌هاي ايراني از جمله همتاي خود برگزار كرده بود. ايران و روسيه در چند ماه اخير بر حجم رفت و آمدهاي ديپلماتيك خود افزوده‌اند و همين مساله به عزم طرفين براي گرم‌تر كردن تنور رابطه دوجانبه تعبير شده است. در جريان سفري كه وزير دفاع روسيه به تهران در تاريخ 20 ژانويه يعني هشت روز پيش از سفر ولايتي به مسكو داشت، دوطرف بر لزوم افزايش همكاري‌هاي نظامي تاكيد كردند. وزير دفاع روسيه پيش از ترك ايران به خبرنگاران اعلام كرد كه در توافقنامه انجام گرفته در اين سفر طرفين بر لزوم گسترش همكاري‌ها در حوزه مبارزه با تروريسم، تبادل تجهيزات نظامي براي آموزش و استفاده ناوبري دو كشور از بنادر هم به شكل توافقي تاكيد شده است. همزمان با اين اظهارات حسين دهقان، وزير دفاع كشورمان نيز اعلام كرد كه طرف ايراني و روسي بر اين مساله تاكيد داشته‌اند كه در سايه همكاري‌هاي گسترده دو كشور بايد از دخالت نيروهاي خارجي در امور منطقه خودداري كرد. سفر نماينده ويژه رييس‌جمهور به مسكو در شريطي صورت گرفت كه روسيه روز پنجشنبه ميزبان نشست دولت و مخالفان سوريه براي نخستين بار بود. اين نشست يك روزه در حالي پايان گرفت كه طرفين نتوانستند به توافقي در خصوص سند مشترك برسند. ايران و روسيه از ابتداي آغاز بحران در سوريه موضع حمايت از دولت مركزي در برابر شبه نظاميان را در پيش گرفته‌اند و به نظر مي‌رسد كه با تطويل بحران امنيتي و سياسي در سوريه اين دست سياسيون دولتي با مركزيت بشار اسد است كه به عنوان برنده بحران بالارفته است. با اين همه روسيه با توجه به شكست نشست‌هاي معارضين سوري در پاريس به دنبال به دست گرفتن ابتكار عمل و برقراري آشتي ميان مخالفان رسمي بشار اسد با دولت مركزي است. علي اكبر ولايتي پس از ديدار با پوتين، همكاري‌هاي مسكو و تهران در زمينه سوريه را بسيار سودمند خواند. همسويي‌هاي ايران و روسيه در پرونده‌هاي منطقه‌اي مانند سوريه در دو سال گذشته تهران و مسكو را به هم نزديك‌تر از پيش كرده است و به نظر مي‌رسد كه دو كشور در سايه تحولات اخير به اين نتيجه رسيده‌اند كه با توسعه روابط مي‌توانند در سطح منطقه‌اي و بين المللي نقش‌آفريني بيشتري را تجربه كنند. در شرايطي كه از مدت زمان يك ساعت و نيم گفت‌وگوي نماينده رسمي ايران با پوتين مي‌توان به تنوع بحث‌هاي انجام شده ميان دو طرف پي برد، به استناد حرف‌هاي ولايتي دوطرف درباره همكاري‌هاي منطقه‌يي ايران و روسيه به‌خصوص سوريه گفت‌وگو كرده‌اند.
بقاي سياست نگاه به شرق در دولت روحاني
حسن روحاني در شرايطي سكاندار دولت تدبير و اميد شد كه بسياري از تحليلگران غربي حضور وي در راس قوه مجريه در ايران را به احتمال تغيير سياست‌هاي وي در حوزه سياست خارجي تعبير كردند. تلاش‌هايي كه حسن روحاني در فاصله سال 2003 تا 2005 براي رسيدن به توافق هسته‌اي با تروئيكاي اروپايي به كار گرفت و نگرش كلان وي به لزوم توجه ايران به رابطه با غرب بسياري را به سمت اين تعبير سوق داده بود كه ايران در سايه دولت يازدهم از روسيه فاصله گرفته و به سمت غرب متمايل‌تر خواهدشد. چاشني اين تعبيرها هم بازي‌هاي دوگانه‌اي بود كه روس‌ها با ايران در مذاكرات هسته‌اي در پيش گرفتند. روس‌ها از يك سو تنها شريك فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران در بوشهر هستند و از سوي ديگر به واسطه تحريم‌هايي كه در چند سال اخير بر بدنه اقتصاد ايران تحميل شده است يكه تاز بازار ايران هم بوده‌اند. روسيه از يك سو بر لزوم برخورداري ايران بر حق فعاليت صلح آميز هسته‌اي سخن مي‌گويد و از سوي ديگر امضاي خود را پاي قطعنامه‌هايي گذاشته كه در شوراي امنيت سازمان ملل ايران را متهم شناخته‌اند. روسيه از يك سو در چند ماه اخير قرارداد احداث دو نيروگاه جديد براي ايران را رسميت بخشيده و از سوي ديگر در دو سال گذشته از وفاي به عهد و تحويل دادن موشك‌هاي اس- 300 به ايران بر اساس قرارداد موجود و به امضا رسيده سرباز زده است. رفتارهاي دوگانه روس‌ها در مذاكرات هسته‌اي نيز هرچند چندان عيان نشده است اما اظهارنظرهاي گاه به گاه مقام‌هاي مذاكره كننده ايراني نشان مي‌دهد كه روس‌ها چندان هم نقش دوست را در اين مذاكرات در مسيري مداوم پيگيري نمي‌كنند. با اين همه مجموع تحولاتي كه در يك سال گذشته ميان روسيه و غرب رخ داده به تغيير استراتژي‌هاي مسكو در منطقه منتهي شده است. بحران اوكراين و تحريم‌هايي كه به واسطه حضور نظامي روسيه در اين كشور بر مسكو تحميل شده در حقيقت به چرخش بيشتر روسيه به سمت ايران منتهي شده است. برخي تحليلگران هم بر اين باور هستند كه ايران اكنون بايد از بي اعتمادي كه ميان روسيه و غرب ايجاد شده كمال استفاده را كرده و از اين اختلاف‌ها به عنوان پلي براي گسترش روابط با روسيه استفاده كند. به نظر مي‌رسد اگر تا ديروز ايران و روسيه هر دو در بزنگاه‌هاي سياسي به شكل نمادين به هم نزديك شده و اين همگرايي هم بيشتر نمادين بود تا استراتژيك اكنون اين رويه تغيير كرده است و دو طرف به سمت همكاري‌هاي راهبردي گام برمي‌دارند. در يك سال و نيم گذشته با توجه به مذاكرات فشرده ميان ايران و سه كشور اروپايي و امريكا در پرونده هسته‌اي اين تعبير در برخي رسانه‌هاي غربي به چشم مي‌خورد كه بدنه‌هايي از حاكميت به بهبود رابطه ميان ايران و غرب بدبين هستند و بر لزوم تقويت رابطه با روسيه تاكيد دارند در ساختار داخلي دولت روحاني نگاه ديگري مبني بر حركت به سمت اروپا حاكم است. با اين همه سفر علي‌اكبر ولايتي كه نخست مشاور بين الملل رهبري محسوب مي‌شود و سپس نماينده ويژه رييس‌جمهور در حالي كه حامل پيام روحاني است نشان مي‌دهد كه در ايران در حال حاضر و با توجه به شرايط امروز بر سر پيشرفت رابطه استراتژيك ميان ايران و روسيه وحدت كلمه‌اي وجود دارد. از سوي ديگر تطويل مذاكرات ميان ايران و 1+5 هم نشانه خوبي براي بهبود رابطه ايران و غرب نيست. ايران و شش كشوري كه در اين مذاكرات مقابل آن نشسته‌اند اندكي پس از روي كارآمدن دولت يازدهم در نوامبر سال 2013 موفق به امضاي توافقنامه اوليه با نام برنامه مشترك اقدام شدند. اين توافق بر سر كليات در حالي هنوز پس از يك سال و نيم به امضاي توافق جامع هسته‌اي منتهي نشده است كه گذر زمان با چاشني تحولات سياسي كه خلاف مسير باد در مذاكرات مي‌وزد مي‌تواند نقش مخربي را براي همان توافق موقت اوليه هم بازي كند. با در نظر داشتن وضعيت حاضر بر مذاكرات هسته‌اي است كه برخي تحليلگران دليل نزديكي بيش از پيش تهران و مسكو به هم را ، از مذاكرات فشرده هسته‌اي با امريكا مي‌دانند. سفر علي اكبر ولايتي به عنوان وزير امور خارجه اسبق ايران به دليل آنكه عنوان مشاوري امور بين‌المللي مقام معظم رهبري را در اختيار دارد بيش از رفت و آمدهاي پيشين ميان تهران و مسكو به چشم غربي‌ها آمده است. هرچند هيچ رسانه‌اي از محتواي پيام رييس‌جمهور ايران به همتاي روسي خبر ندارد اما انتقال اين پيام كتبي با دستان ولايتي نشان مي‌دهد كه محتواي نامه با هماهنگي رهبر معظم انقلاب و رييس‌جمهور بوده است. با توجه به آنكه علي اكبر ولايتي در اين سفر با وزير امور خارجه و وزير انرژي كشور ميزبان هم ديدار داشته است بسياري از گمانه‌زني‌ها از توسعه همكاري‌هاي اقتصادي ايران و روسيه سخن مي‌گويند. در شرايطي كه ايران و امريكا در يك سال گذشته بي هيچ واسطه‌اي براي نخستين بار از زمان پيروزي انقلاب اسلامي رفت و آمدهاي ديپلماتيك بي‌شمار و در ملاءعامي را پيش مي‌برند به نظر مي‌رسد كه برخلاف بسياري از پيش بيني‌هاي رسانه‌هاي غربي ايران تمايل ندارد رابطه استراتژيك با روسيه را به عنوان شريكي قابل اطمينان‌تر از امريكا كمرنگ كند.
اين سفر در روابط دوجانبه تاثير بسزايي خواهد داشت
گروه ديپلماسي: ابراهيم رحيم پور، معاون آسيا، اقيانوسيه و كشورهاي مشترك المنافع وزارت امور خارجه از همراهان علي اكبر ولايتي، مشاور امور بين‌الملل مقام معظم رهبري در سفر به روسيه بود. وي در گفت‌وگوي كوتاهي با اعتماد از دليل انتخاب علي اكبر ولايتي به عنوان حامل پيام رييس‌جمهور ايران و برخي از جزييات اين سفر مي‌گويد:
در روزهاي گذشته، شاهد سفر نماينده ويژه رييس‌جمهوري به روسيه بوديم. دليل اين سفر چه بود؟
از زمان رياست‌جمهوري جناب آقاي دكتر روحاني تا به امروز، به طور متوسط هر دو ماه يك‌بار ميان روساي جمهوري جمهوري اسلامي ايران و روسيه، ملاقات حضوري صورت گرفته است و يا اينكه شاهد سفر نماينده‌هاي ويژه روساي جمهور يا تماس تلفني آنها بوده‌ايم و دو كشور، يك رابطه مستمري داشته‌اند. به هر حال، روسيه يك كشور مهم در عرصه معادلات بين‌المللي است و لذا بايد اين رابطه مستمر وجود داشته باشد.
دليل انتخاب علي اكبر ولايتي به عنوان نماينده ويژه رييس‌جمهور چه بود؟
آقاي دكتر ولايتي به عنوان يك چهره برجسته ديپلماتيك هم در ايران و هم در روسيه شناخته مي‌شوند كه سال‌ها نيز رياست دستگاه ديپلماسي را برعهده داشته‌اند و اين بار، وظيفه ابلاغ پيام و رايزني را برعهده داشتند.
آقاي ولايتي در اين سفر، حامل چه پيامي بود؟
ايشان حامل يك پيام كتبي بودند كه حاوي نقطه نظرات آقاي دكتر روحاني است. نقطه‌نظراتي در خصوص گفت‌وگوي قبلي دو رييس‌جمهور و همچنين اعلام نظر ايشان در خصوص مسائل دوجانبه، منطقه‌اي و بين‌المللي است.
فكر مي‌كنيد اين سفر مي‌تواند چه نتايجي داشته باشد؟
نمي‌توان انتظار داشت كه يك سفر، نتيجه خاصي را داشته باشد اما ميان ايران و روسيه استمرار در روابط وجود داشته است و اين استمرار مفيد و لازم است. اين سفر تاثيرگذار خواهد بود و دو كشور تماس‌ها را ادامه خواهند داد.
با توجه به اينكه روسيه يكي از اعضاي موثر گروه 1+5 است، آيا در اين سفر خصوص مذاكرات هسته‌اي و نقش روسيه در تسريع بخشي در روند مذاكرات، رايزني شد؟
بله، در اين خصوص گفت‌وگو هم صورت گرفت. در اين ديدار مسائل مهم در روند مذاكرات هسته‌اي مورد بررسي قرار گرفت. روسيه به عنوان يك كشور مهم و تاثيرگذار در گروه 1+5، نقشي مهم و تاثيرگذار تاكنون ايفا كرده است و همانطور كه دكتر ظريف در ديدار ريابكوف بيان كردند، انتظار داريم تا اين كشور نقشي فعال‌تر در مذاكرات هسته‌اي ايفا كند.
با توجه به اينكه نشست گفت‌وگو با معارضين دولت سوريه معروف به اجلاس مسكو روز پنجشنبه در روسيه برگزار شد، آيا در اين باره نيز گفت‌وگويي صورت گرفت؟
هم‌زماني اين سفر و برگزاري اجلاس مسكو كاملا به تصادفي است اما دو كشور در خصوص مساله سوريه، سياست مشتركي دارند و گفت‌وگوها و رايزني‌ها در اين باره همانند سابق ادامه خواهد يافت.
گفته مي‌شود كه رييس‌جمهور روسيه امسال در پاسخ به دعوت رييس‌جمهور، سفري به تهران خواهد داشت. آيا در ديدار آقاي ولايتي با ولاديمير پوتين بحثي در اين باره صورت خواهد گرفت؟
فكر مي‌كنم تاخيري در اين سفر صورت نخواهد گرفت و انجام اين سفر در خصوص توسعه روابط راهبردي دو كشور در همه زمينه‌ها و در بلندمدت ضروري است.
و اين سفر چه زماني صورت خواهد گرفت؟
در سال 2015.