سرنوشت طرح احياي درياچه اروميه به كجا انجاميد؟ بسياري مي‌گويند طرح مهم دولت حسن روحاني نفس‌هاي آخرش را مي‌كشد و عده‌اي ديگر وضعيت را در مقايسه با سال‌هاي گذشته «بحراني» نمي‌دانند. نخستين نشانه‌هاي نگران‌كننده درباره طرح زماني عيان شد كه تيرماه امسال روح‌الله حضرت‌پور، نماينده مردم اروميه در مجلس، گفته بود «تراز سطح آب درياچه اروميه نسبت به سال گذشته حدود 20 سانتي‌متر كم شده است. در حقيقت حجم آب درياچه در شرايط كنوني 140 ميليون متر مكعب نسبت به سال گذشته كمتر شده است.» عيسي كلانتري، رييس كنوني سازمان محيط زيست و مسوول ستاد احياي درياچه اروميه هم گفته بود تنها ۳۵درصد از بودجه ستاد احياي درياچه‌اروميه در سال 95 اختصاص يافته اما در صورت تخصيص كامل بودجه احياي درياچه 7 سال طول مي‌كشد. حالا در آبان 96 روزنامه ايران از قول فرهاد سرخوش، رييس دفتر استاني ستاد احياي درياچه اروميه در آذربايجان غربي، گزارش داد: «تداوم كاهش آب درياچه كه 20 روز قبل مساحت درياچه را به يكهزار و 734 كيلومتر رسانده بود حالا با 36 كيلومتر كاهش مجدد به يكهزار و 698 كيلومتر رسانده است. اين يعني اينكه درياچه اروميه نسبت به سال گذشته در همين زمان حدود 302كيلومتر كاهش نشان مي‌دهد.» آيا اين نشانه‌ها از شكست طرح احياي درياچه اروميه حكايت دارد؟ اين پرسش محوري گفت‌وگو با اسماعيل كهرم، كارشناس محيط زيست، است. او در گفت‌وگو با «اعتماد» به صراحت مي‌گويد كه با ادامه روند كنوني اميدي به احياي درياچه ندارد.
به تازگي اعلام شده تراز آب درياچه اروميه بسيار پايين آمده است. از سوي ديگر برخي مسوولان در ماه‌هاي گذشته افزايش دما و كاهش بارندگي را دليل پايين آمدن تراز آب درياچه اعلام كرده‌اند. آيا مي‌توان گفت بحران در درياچه اروميه همچنان در بالاترين سطح خودش قرار دارد يا اين كاهش تراز آب غيرطبيعي نيست؟
من چندي پيش در بازگشت از اروپا از روي درياچه اروميه پرواز كردم و ديدم دو سوم درياچه به كلي خشك شده است. اميدوارم در سال آبي جديد باران بيايد و كمي اين وضعيت بهبود پيدا كند اما مشكل اصلي ستاد احياي درياچه اروميه اين است كه برنامه‌هايش به دليل اختصاص نيافتن بودجه عملي نشده‌اند و حتي مي‌توان گفت اين برنامه با شكست مواجه شد.
در روزهاي اخير خبري مبني بر عقب‌نشيني 300 كيلومتر مربعي آب درياچه منتشر شده است. ارزيابي شما از اين خبر چيست؟
من نمي‌دانم چرا از واژه پسروي يا عقب‌نشيني استفاده مي‌شود. اين واژه‌ها نارساست. اين حرف‌ها معني نمي‌دهد. زماني مي‌توانستيم از عقب‌نشيني آب درياچه صحبت كنيم كه ساحل درياچه مشخص بود. اما الان كه ساحلي نداريم بخواهيم اينگونه حرف بزنيم. وقتي مي‌بينيم كه دو سوم درياچه خشك شده بايد به صراحت بگوييم درياچه خشك شده است.
شما مي‌گوييد بهتر است به جاي پسروي از خشك شدن درياچه بگوييم. براي برون رفت از اين وضعيت آيا پيشنهاد مشخصي داريد؟
من قبلا در جلسات كميته محيط زيست ستاد احيا پيشنهادهايم را گفته‌ام اما سرنوشت آن معلوم نشد. طبق برنامه وزارت نيرو قرار بود 72 سد در حوضه آب ريز احداث شود كه 36 سد را ساخته‌اند. ساخت چهار سد را هم دولت متوقف كرده است. من از روز اول تشكيل ستاد احياي درياچه اروميه پيشنهاد كردم كه 20 درصد از آب پشت هر بند و سد را به درياچه اختصاص دهند. اجرايي شدن اين پيشنهاد مستلزم اين بود كه ابتدا امنيت آب را تامين كنيم. يعني اگر بدون برنامه راه آب را باز كنيم كشاورزان پمپ مي‌گذارند و تا آخرين قطره آب را برداشت مي‌كنند. شايد بتوان با استفاده از قوه قهريه يا روش‌هاي ديگر نگذاريم كه آب ربوده شود.
چرا با پيشنهاد شما موافقت نشد؟
من نمي‌دانم. اصلا هيچ جوابي ندادند. اينكه به كجاها رفت و چه كسي تصميم گرفت را نمي‌دانم. همين آقاي كلانتري، رييس سازمان محيط زيست آن موقع مسوول ستاد بود. آنها هم احتمالا از همين «آب‌ربايي» مي‌ترسيدند.
سخنگوي ستاد احياي درياچه اروميه از افزايش كشت چغندر قند پايين دست سد حسنلو انتقاد كرده و اين كار را در تناقض با طرح احياي اين درياچه دانسته است. شما چقدر افزايش كشاورزي در تشديد بحران كنوني را موثر مي‌دانيد؟
صد در صد همين طور است. استفاده از آب درياچه‌اي كه در حال مرگ است براي كشاورزي يعني تبخير. ضمن اينكه شيوه‌هاي آبياري سنتي مثل غرقابي باعث مي‌شود آب بيشتري اسراف شود. اين جاي انتقاد دارد از وزارت نيرو كه چرا احياي درياچه را در اولويت قرار نداده است. حوضه درياچه اروميه 5/7 ميليارد متر مكعب در سال آب دارد. قرار بود دولت 40 درصد آب حوضه را به درياچه اروميه اختصاص دهد. اين آب الان براي 750 هزار هكتار كشاورزي مصرف مي‌شود. يكي از خطاهاي قبلي اين بود كه در سال‌هاي خشكسالي زمين‌هاي كشاورزي را از 350 هزار هكتار به 750 هزار هكتار افزايش داديم. وقتي تصميم دولت براي اختصاص 40 درصد آب حوضه به درياچه اعلام شد؛ كشاورزان و دامداران نگران شدند. دولت قرار بود سيستم‌هاي آبياري نوين را به جاي شيوه‌هاي كنوني جايگزين كند براي اختصاص به درياچه. بيش از 70 هزار حلقه چاه اطراف درياچه است. بخشي از اين چاه‌ها البته خشك شده‌اند. اما كشاورزان چه بايد بكنند؟ بايد بميرند؟ خب دولت به كشاورزان پيشنهاد داد به جاي شيوه‌هاي سنتي از آبياري مدرن استفاده كنند تا هم كشاورزي حفظ شود و هم آب بيشتري صرفه‌جويي شود. اما اين هم اتفاق نيفتاد.
چرا اتفاق نيفتاد؟
چه كسي بايد اين پيشنهاد را عملي مي‌كرد؟ بر اساس برآوردهاي من، براي استفاده از شيوه‌هاي نوين آبياري در هر هكتار به 12 ميليون تومان اعتبار نياز است. نه سازمان محيط زيست چنين اعتباراتي در اختيار دارد و نه وزارت نيرو. لذا اين طرح هم معلق مانده و در عمل شكست خورده است.
با اين توصيف چقدر اميدواريد كه طرح احياي درياچه اروميه به نتيجه برسد و وضعيت درياچه تثبيت شود؟
من هيچ اميدي ندارم؛ براي اينكه نه بودجه كافي اختصاص يافته است و نه حميت لازم وجود دارد. در نخستين جلسه هيات دولت آقاي روحاني براي درياچه اروميه تصميم‌گيري شد. خانم ابتكار هم در دوره رياست سازمان محيط زيست نخستين سفرش را به بررسي وضعيت اين درياچه اختصاص داد. اين اقدامات يعني دولت مصمم است طرح به نتيجه برسد اما وسط‌هاي كار متوجه شديم بودجه مصوب اختصاص نيافته است.