ثمر فاطمي
«يه جوري همه ميگن اينستاگرام فيلتر شد و فلان انگار چي شده. خوب برادر من ما كه براي تلگرام و توييتر مجبوريم با فيلترشكن بيايم، اينستا هم روش». اين جمله تكراري‌ترين واكنش كاربران توييتر به خبر فيلترينگ اينستاگرام بود. بالاخره نوبت به اينستاگرام رسيد. روز گذشته جاويدنيا، سرپرست معاونت امور فضاي مجازي دادستاني كل كشور خبر از صدور حكم قضايي براي فيلتر اينستاگرام داد. همان سناريوي تلگرام اين‌بار درمورد اينستاگرام اجرا شد. ابتدا برخي از مسوولان به صورت پراكنده شروع به صحبت از فيلترينگ اينستاگرام و مضرات استفاده از اين شبكه‌هاي اجتماعي كردند. ابتدا حرف‌ها در حد نحوه درست استفاده از اينستاگرام بود و بعد رفته رفته موضوع آنقدر جدي شد كه برخي مسوولان از جمله حجت‌الاسلام احمد سالك، عضو كميسيون فرهنگي مجلس شوراي اسلامي گفت: «زماني براي فيلترينگ اينستاگرام تعيين شد. بنا بر اين بود كه تا پايان آذر ماه ۹۷ فيلترينگ انجام شود، اما همچنان زمان دقيق فيلترينگ مشخص نيست.» اين اولين باري بود كه مسوولي بي‌شبهه و رك خبر از فيلترينگ اينستاگرام مي‌داد در حالي كه پيش از آن هرگاه حرفي از فيلترينگ زده مي‌شد، مسوولي بود كه اين خبر را تكذيب كند. البته اين بار هم با وجود اينكه جاويدنيا علاوه بر سالك، نماينده مجلس بر مساله فيلترينگ اينستاگرام صحه گذاشته است، محمد كاظمي، عضو مجلس در كارگروه تعيين مصاديق مجرمانه مدعي است: «مدت‌هاست كه جلسات كارگروه تعيين مصاديق مجرمانه تشكيل نشده است كه بخواهيم درباره موضوعاتي مانند فيلترينگ اينستاگرام صحبت كنيم.» او اميدوار است اجازه داده شود تا درباره اين موضوعات جلسه برگزار و بر سر جزييات بحث شود و از صحبت‌هاي سالك مبني بر قرار بر فيلترينگ اينستاگرام تا پايان آذرماه ابراز بي‌اطلاعي مي‌كند.
فيلترينگ هوشمند اينستاگرام شكست خورد
از همان زماني كه مساله فيلترينگ تلگرام مطرح شد، زمزمه‌هايي هم درباره فيلترينگ اينستاگرام به گوش مي‌رسيد و كاربران اين شبكه اجتماعي با هر اختلالي تصور مي‌كردند كه دست مسوولان دكمه فيلتر اينستاگرام را هم فشار داده است. اما در آن مقطع زماني بحث فيلترينگ هوشمند اينستاگرام مطرح شد و قرار شد سرنوشت اينستاگرام فعلا فيلترينگ هوشمند باشد. اما حالا جاويدنيا، دبير كارگروه تعيين مصاديق مجرمانه و سرپرست معاونت امور فضاي مجازي دادستاني كل كشور درباره فيلترينگ هوشمند گفته است: «چيزي كه مشخص است اين كه يك مرحله دستور قضايي فيلتر نرم‌افزار اينستاگرام صادر شده ولي برخي از مسوولان آمدند و اعلام كردند كه ما مي‌توانيم روي اين نرم‌افزار فيلترينگ انجام دهيم؛ يعني همان فيلترينگ هوشمند. اين افراد براي فيلترينگ هوشمند اين شبكه هزينه كلاني انجام دادند اما متاسفانه موفقيت‌آميز نبود زيرا اينستاگرام ديتابيس و بستر مبادلات خود را رمزگذاري كرد و فيلترينگ هوشمند عملا منتفي شد.»
شكست فيلترينگ هوشمند اينستاگرام، باعث شد كه مساله فيلترينگ اين شبكه اجتماعي جدي‌تر از قبل دنبال شود. جاويدنيا در اين باره گفت: «به همين دليل آن دستور قضايي به قوت خودش باقي است منتهاي امر مقرر شد اين موضوع با تصميم‌گيري جمعي شوراي عالي فضاي مجازي تعيين تكليف شود ضمن اينكه شوراي عالي فضاي مجازي در اين زمينه مصوباتي دارد. شوراي عالي فضاي مجازي مصوبه‌اي دارد كه بايد بر اساس آن پهناي باند مورد استفاده از سوي اينستاگرام كاهش يابد و همچنين بايد اين نرم‌افزار براي ادامه فعاليت مجوز اخذ كند و همچنين بايد اين نرم‌افزار ديتابيس خود را به داخل كشور انتقال دهد و الزام خودش را به قوانين كشور ما ثابت كند. وزارت ارتباطات پس از طي اين موارد بايد به اين نرم‌افزار مجوز فعاليت بدهد و اگر مجوز نداد بايد اين نرم‌افزار فيلتر شود يعني هم دستور قضايي در حال حاضر وجود دارد و هم مصوبات شوراي عالي فضاي مجازي مبني بر اينكه اگر مجوز نگيرد بايد فيلتر شود.»
اين سخنان جاويدنيا، تكرار همان حرف‌هايي است كه پيش از فيلترينگ تلگرام هم مطرح شده بود. هنگامي كه برخي مسوولان از لزوم فيلتر كردن تلگرام حرف مي‌زدند، مدعي بودند در صورتي كه سرورهاي تلگرام به داخل كشور منتقل شود و مسوولان حكومت بتوانند بر اطلاعات كاربران نظارت و كنترل داشته باشند، مي‌توان از فيلترينگ تلگرام منصرف شد. اما پاول دوروف، موسس تلگرام زير بار اين موضوع نرفت و تلگرام فيلتر شد.
دستگاه قضايي تصميم‌گيرنده فيلترينگ
جاويدنيا در بخش ديگري از سخنانش به اين سوال كه با توجه به اينكه ضرب‌الاجلي وجود ندارد اگر پروسه اخذ مجوز تا يك سال ديگر هم انجام نگيرد آن وقت تكليف چيست؟ پاسخ داد: «بخشي از تصميم‌گيري در خصوص اين موضوع به تصميم شوراي عالي فضاي مجازي مربوط است و يك بخش ديگري از آن مربوط به مسوولان دستگاه قضايي است كه بايد در اين زمينه تعيين تكليف كنند كه اين كار (فيلترينگ) انجام شود يا خير.»
شوراي عالي فضاي مجازي اسفند ۱۳۹۰ به فرمان مقام معظم رهبري تشكيل شد و اعضاي حقوقي آن رييس‌جمهور، رييس مجلس شوراي اسلامي، رييس قوه قضاييه، رييس سازمان صدا و سيما، دبير شورا و رييس مركز ملي فضاي مجازي، وزير ارتباطات و فناوري اطلاعات، وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي، وزير علوم و تحقيقات و فناوري، وزير آموزش و پرورش، وزير اطلاعات، وزير دفاع، معاون علمي و فناوري رييس‌جمهور، رييس كميسيون فرهنگي مجلس شوراي اسلامي، رييس سازمان تبليغات اسلامي، فرمانده كل سپاه پاسداران انقلاب اسلامي، فرمانده ناجا، دادستان كل كشور و اعضاي حقيقي آن كساني مانند عزت‌الله ضرغامي، رضا تقي‌پور، محمد سرافراز و چند تن ديگر هستند. اينها همه افرادي هستند كه قرار است درباره سرنوشت اينستاگرام تصميم‌گيري كنند. البته ممكن است برنامه جور ديگري شود و اينستاگرام هم مانند تلگرام با يك دستور قضايي و بدون در نظر گرفتن راي و نظر اعضاي شوراي عالي امنيت ملي فيلتر شود. همان چيزي كه محمد كاظمي، عضو مجلس در كارگروه تعيين مصاديق مجرمانه درباره آن مي‌گويد: «اين احتمال هم هست كه مرجع قضايي باز مثل تلگرام تصميم بگيرد اينستاگرام را فيلتر كند. البته قانونا بخواهيم بگوييم اين امكان وجود ندارد، اما اگر مانند تلگرام بخواهند عمل كنند احتمال آن هست.»
فرداي فيلترينگ اينستاگرام چه مي‌شود؟
محمدجواد آذري‌جهرمي، وزير ارتباطات هم به عنوان يكي از اعضاي شوراي عالي فضاي مجازي در واكنش به سخنان جاويدنيا، معاون دادستان گفت: «فرض بر اينكه حرف‌هاي معاون دادستان درست است و او اختيار قانوني براي فيلترينگ اينستاگرام دارد، اين سوال پيش مي‌آيد بعد از اين قرار است چه اتفاقي بيفتد؟ اين را براي مردم روشن كنند و دو قطبي فيلترينگ يا مخالفت با فيلترينگ را درست نكنند. براي مردم بگويند از فرداي فيلترينگ اينستاگرام در كشور در زندگي مردم، حاكميت و كاهش جرايم چه اتفاقي رخ خواهد داد؟ در اين زمينه بايد جمع‌بندي عقلايي شود.»
آذري‌جهرمي درست مي‌گويد؛ مردم جواب مي‌خواهند. مي‌خواهند دقيقا بدانند كه فيلترينگ اينستاگرام گره از كدام مشكل‌شان باز مي‌كند و راه زندگي را چگونه براي‌شان هموارتر مي‌كند؟ بعد از انتشار خبر «صدور حكم قضايي براي فيلترينگ اينستاگرام» عده زيادي از كاربران شبكه‌هاي اجتماعي به اين تصميم واكنش نشان دادند. كاربران شبكه‌هاي اجتماعي مي‌خواهند بدانند: «بر فرض كه اينستاگرام رو هم فيلتر كرديد. مشكلات جامعه حل ميشه؟ مشكلات بيكاري حل ميشه؟ » كاربر ديگري در واكنش به اين موضوع در حساب توييتري‌اش نوشته است: «مي رويم تا به اميد خدا با فيلترينگ اينستاگرام مسائل زير را حل كنيم: كاهش ازدواج، افزايش طلاق، اختلاس، رانت‌خواري، مسكن، بيكاري، خشونت در جامعه، فرهنگ رانندگي». تجربه ناموفق فيلترينگ تلگرام و توييتر يك بار نشان داد كه ميزان استفاده كاربران از اين شبكه‌هاي اجتماعي با فيلترينگ كاهش نمي‌يابد. همان طور كه بعد از فيلترينگ تلگرام هم تعداد بسيار كمي از كاربران اين شبكه اجتماعي دست از استفاده از آن برداشتند. فيلترينگ تنها استفاده از فيلترشكن را براي مردم در همه سنين عمومي‌تر كرد و آسيب‌هاي بيشتري را براي خانواده‌ها به همراه آورد. نكته‌اي كه حجت‌الاسلام محمدرضا زائري درباره آن نوشت: «با وجود تذكر و هشدار آگاهان دلسوز و پيش‌بيني‌هاي دقيق و نظرسنجي‌هاي علمي كه از ابتدا شكست فيلترينگ تلگرام را روشن مي‌دانست، اقدام كرديد! فقط با اين كار باعث شديد كه بچه‌هاي مردم فيلترشكن نصب كنند و به هزار و يك صفحه نامناسب دست يابند!»
فيلترشكن‌ها روشن
تعداد زيادي از مردم، مسوولان، سازمان‌هاي دولتي و خبرگزاري‌هاي رسمي هنوز هم و بعد از گذشت يك سال از فيلترينگ تلگرام در اين شبكه اجتماعي حساب كاربري دارند. همان طور كه فيلترينگ چندين و چند ساله توييتر نه‌تنها باعث نشد اين شبكه اجتماعي از چرخه استفاده مردم خارج شود كه هر روز مسوول جديدي با حضور در اين شبكه اجتماعي خبر از حضور در آن براي تعامل بيشتر با مردم و جهانيان مي‌دهد! فيلترينگ براي مردم تنها يك پله اضافه به ارمغان آورده است؛ قبل از استفاده از شبكه اجتماعي فيلتر شده، دكمه فيلترشكنت را فشار بده. اصرار به فيلتر كردن شبكه‌هاي اجتماعي در حالي است كه همه مي‌دانند فيلتر كردن راه‌حل مناسب نيست و رجوع افراد به سمت فيلترشكن‌ها تنها راه را براي حملات سايبري و سرقت‌هاي اينترنتي فراهم مي‌سازد. حالا ديگر فيلترينگ براي مردم چالشي جدي نيست. براي كساني كه روي تلفن‌هاي هوشمندشان چندين و چند نوع فيلترشكن نصب كرده‌اند، فيلتر شدن يك شبكه اجتماعي ديگر تاثيري در استفاده‌شان ندارد و تنها چند فيلترشكن به ليست قبلي‌ها اضافه مي‌شود؛ «وضعيت از اين بهتر؟ قبلا فيلترشكن روشن مي‌كرديم مي‌رفتيم تلگرام بعد دوباره خاموش مي‌كرديم بريم اينستاگرامو چك كنيم. از چند روز ديگه كه فيلترينگ اينستاگرام شروع شد اصلا نيازي نيست فيلترشكنو خاموش كنيم. دست مسوولان درد نكنه كه به فكرن». البته اينها شوخي‌هايي است كه مردم ما عادت كرده‌اند براي مواجهه با مشكلات و اتفاقات تلخ جامعه از آنها استفاده كنند وگرنه تعداد كساني كه معتقدند فيلترينگ اينستاگرام در شرايط كنوني تنها خشم و نااميدي مردم جامعه را افزايش مي‌دهد، كم نيست. حجت‌الاسلام محمدرضا زائري در اين باره نوشت: «اكنون هم با اينكه تجربه شكست فيلترينگ تلگرام جلوي روي شماست از فيلتركردن اينستاگرام سخن مي‌گوييد؟ »
چه كسي اينستاگرام را فيلتر مي‌كند؟
در ميان اين نظر مخالف مردم از فيلتر شدن هر روزه يك شبكه اجتماعي ديگر، انگشت اتهام به اشتباه به سمت دولت نشانه مي‌رود. بسياري از مردم به اشتباه فكر مي‌كنند از آنجايي كه مسووليت فيلترينگ به عهده وزير ارتباطات است و وزير را هم حسن روحاني، رييس‌جمهوري تعيين كرده، پس مسووليت فيلترينگ هم مستقيما به‌عهده دولت است. دولت در مساله فيلترينگ تلگرام هم تا جايي كه توانست، مقاومت كرد اما نهايتا تصميم از جاي ديگري گرفته شد و دستور فيلترينگ را جايي ديگر صادر كرد كه ديگر در حوزه اختيارات دولت و دولتي‌ها نبود. همانطور كه كاظمي، نماينده مجلس هم گفته بود و در بالاتر هم آورده‌ايم فيلترينگ تلگرام قانوني به آن شيوه قانوني نبود و فيلترينگ اينستاگرام هم قانوني نيست اما وقتي به آن شيوه عمل مي‌كنند ديگر كاري از دست كسي برنمي‌آيد.
البته كه مردم هم احتمالا مثل آقاي ضرغامي، عضو شوراي عالي فضاي مجازي فراموش مي‌كنند فيلترينگ تلگرام طي چه پروسه‌اي و به چه صورتي انجام گرفت و ممكن است همان طور كه ضرغامي مدعي شد: «فيلترينگ اول تلگرام با دستور رييس‌جمهور انجام شد. در اغتشاشات دي ماه 96 كه بخش زيادي از هماهنگي‌هاي آن در تلگرام انجام شد، شوراي امنيت ملي در جلسه‌اي كه رييس‌جمهور هم حضور داشت اين مساله را مورد بررسي قرار داد و تلگرام با دستور رييس‌جمهور فيلتر شد. مقام معظم رهبري درباره فضاي مجازي مطالبي گفتند و از دولت خواستند براي مصالح ملي پيام‌رسان داخلي راه‌اندازي شود.» مردم هم فكر كنند كه فيلترينگ تلگرام يا در ادامه فيلترينگ اينستاگرام با تصميم دولت انجام شده است. هر چند كه عليرضا معزي، دبير شوراي اطلاع‌رساني دولت در جواب به اين سخنان عزت‌الله ضرغامي توضيح داد: «برادر بزرگوار عزت‌الله ضرغامي! جهت يادآوري عرض مي‌كنم: تلگرام نه با راي دولت و روحاني كه با حكم قضايي فيلتر شد ولي دوستان شما ريشخند كردند: دولتِ تلگرام! شنيده‌ايد بي‌حافظه‌ايم اما نه اين‌قدر! راستي، فيسبوك و توييتر را كي فيلتر كرد؟ الان چه كساني دنبال فيلتر اينستاگرامند؟»
البته در ادامه توضيح معزي بايد به اين نكته توجه كرد كه تلگرام در دي‌ماه فقط به مدت يك هفته و تا پايان اعتراضات فيلتر بود و بعد از آن رفع فيلتر شد و در نهايت هم دهم ارديبهشت ماه و پنج ماه بعد و با دستور قضايي فيلتر شد. حالا كه ديگر اعتراضات دي ماه اتفاق نيفتاده و در شوراي عالي امنيت ملي و در حضور رييس‌جمهور دستور فيلترينگ تلگرام صادر نشده است بايد ديد چه كساني و چرا به دنبال فيلترينگ اينستاگرام هستند و حالا به جاي دولت تلگرام بايد نام چه سازماني را قبل از اينستاگرام بگذاريم؟
جاويدنيا: «بخشي از تصميم‌گيري در خصوص فيلترينگ به تصميم شوراي عالي فضاي مجازي مربوط است و يك بخش ديگري از آن مربوط به مسوولان دستگاه قضايي است كه بايد در اين زمينه تعيين تكليف كنند كه فيلترينگ انجام شود يا خير.»
محمد كاظمي : «اين احتمال هست كه مرجع قضايي باز مثل تلگرام تصميم بگيرد اينستاگرام را فيلتر كند. البته قانونا بخواهيم بگوييم اين امكان وجود ندارد، اما اگر مانند تلگرام بخواهند عمل كنند احتمال آن هست.»
آذري‌جهرمي : «براي مردم بگويند از فرداي فيلترينگ اينستاگرام در كشور در زندگي مردم، حاكميت و كاهش جرايم چه اتفاقي رخ خواهد داد؟ »
حجت‌الاسلام محمدرضا زائري: «از فيلتركردن اينستاگرام سخن مي‌گوييد؟ نمي‌توانيد پيش‌بيني كنيد يا خود را به نفهميدن مي‌زنيد يا در اين شرايط حساس كاملا با برنامه و تعمد و اصرار بر لجبازي با مردم و تحريك افكار عمومي و حساس كردن اذهان نسل جديد داريد؟»