تصوير و واقعيت ديپلماسي عمومي
رويا حكيمي
روزنامه نيويورك‌تايمز به مناسبت سال جديد ميلادي، فهرستي از 52 مقصد توريستي را منتشر كرده كه امريكايي‌ها مي‌توانند به آنها سفر كنند و با مكان‌هاي جديد و مهم از نظر توريستي آشنا شوند. در اين فهرست نام ايران نيز با عكسي از مسجدجامع يزد به عنوان جواهر خاورميانه آمده است. اين امر در حالي است كه اخيرا وزارت خارجه امريكا اكيدا به شهروندانش توصيه كرده كه به ايران سفر نكنند. با توجه به تاثيرگذاري روزنامه نيويورك‌تايمز بر افكار عمومي جامعه امريكا و حتي جامعه جهاني مي‌توان گفت كه تصميم دولت‌ها(صرف‌نظر از اينكه سياسي و گاهي خصمانه باشد) از كانال افكار عمومي كشورها مي‌گذرد سپس توسط آنها مورد تاكيد قرار گرفته يا ناديده گرفته مي‌شود. هر چند هيچگاه نمي‌توان منكر نقش دولت‌ها در جهت به افكار عمومي و ايجاد واكنش در آنها شد اما ميزان اين تاثيرپذيري از شدتي كه در دهه‌هاي گذشته عنوان مي‌شد، كمتر شده است. خانم نورمالي، يكي از خوانندگان نيويورك‌تايمز كه فعال در عرصه گردشگري نيز هست از ليست گردشگري نيويورك‌تايمز حمايت و تشكر كرده و ايران را يكي از مكان‌هاي شگفت‌انگيز با مردمي دوست داشتني توصيف مي‌كند. اين امر نشان‌دهنده آن است كه تا چه اندازه بازيگران غيردولتي مي‌توانند در ايجاد تصوير واقعي از جهان موثر باشند؛ همان چيزي كه اهميت ديپلماسي عمومي را آشكار مي‌كند. به وسيله اين ديپلماسي و ياري رسانه‌ها، شبكه‌هاي اجتماعي و افراد جامعه، مي‌توان تصويري واقعي از آن جامعه را به جهان معرفي كرد. بدون شك اهميت اين امر براي كشورمان ايران كه در دهه‌هاي گذشته در معرض تبليغات گسترده سوء و غيرواقعي بوده است، دوچندان است. اين بازيگران جديد دقيقا چه كساني هستند؟ براي اولين بار در جهان رابرت كوهين و جوزف ناي در سال 1973 بر اهميت بازيگران غيردولتي مانند شركت‌هاي چندمليتي، گروه‌هاي انقلابي و اهميت روابط اقتصادي در تحولات جهاني تاكيد كردند. اما بعد از مدتي رسانه‌ها و افراد جامعه هم وارد اين فهرست شدند. در واقع رسانه‌هاي جمعي، دوشادوش حكومت‌ها نقش بسزايي در زمينه اطلاع‌رساني، تبادل افكار و اطلاعات، هنجارسازي، تبليغات، هدايت الگوهاي رفتاري و جهت‌دهي به افكار عمومي داخلي و بين‌المللي ايفا مي‌كنند و از اين رهگذر بر سياست خارجي كشورها تاثير مي‌گذارند. مي‌توان گفت بازيگري انحصاري دولت‌ها در صحنه بين‌المللي از بين رفته و روابط فراملي حساسيت جوامع را به يكديگر افزايش داده و از اين طريق در روابط ميان حكومت‌ها تغيير ايجاد مي‌كند. اين اثرات مي‌تواند روي تغييرات نگرشي اشخاص از كشورهاي مختلف اثرگذار بوده و به نوعي آنها را در پيوند با يكديگر(وابستگي متقابل) قرار دهد. در اين راستا مفهوم مخاطب فعال شكل مي‌گيرد كه داراي گزينش‌گري، هدفمندي، مشاركت و مقاومت در برابر تاثير است. اين مخاطب از نظر استوارت هال مي‌تواند پيام رسانه را جرح و تعديل كرده، چانه‌زني كند يا حتي گاهي در جايگاه تقابلي با رمزگشايي مسلط فرستنده، پيام را تفسير و معنا كند تا جايي كه حتي باعث ايجاد شرايط جديد در عرصه بين‌الملل، تنوع منابع قدرت و توجه به ديپلماسي عمومي مي‌شود و در نهايت شرايط تك‌قطبي و يك‌سويه اثرگذاري دولت‌ها را به سوي افول مي‌برد. اين بازيگران جديد در عرصه جهاني از رسانه قدرتمندي كه با انتشار مطالبش، سعي در تغيير افكار عمومي حتي گاهي در تضاد با منافع دولتش دارد تا شهروند خبرنگاري كه با تلفن هوشمندش، يك جريان اجتماعي و حتي سياسي راه‌اندازي مي‌كند، نمونه‌اي از اين موارد هستند. در اين فضاي جديد به قول مانوئل كستلز حتي بازيگران سياسي هم براي بقا و حضور در صحنه و تأثير بر روند تحولات ناگزيرند اين بازيگران جديد را ببينند و از رسانه‌هاي آنها بهره ببرند. لذا با وجود سياست‌هاي تنش‌آميز امريكا درباره كشورمان، خروج يك‌طرفه اين كشور از توافق برجام، اعمال تحريم‌هاي شديد بر مردم ايران، اعلان جنگ اقتصادي عليه ما و ايجاد تصوير غيرواقعي از ايران با تكيه بر ايران‌هراسي و اسلام هراسي همچنان در روزنامه‌اي چون نيويورك‌تايمز، ايران به عنوان يكي از مقاصد مهم و امن براي گردشگري معرفي مي‌شود و اين به معني ايجاد گسست مفهومي بين آنچه دولت‌ها در تلاش براي انجام آن هستند و آنچه عملا اتفاق مي‌افتد، است. بدين ترتيب استفاده از ظرفيت‌هايي كه تصويري واقعي از ايران را به جهان معرفي كند، اهميت روزافزوني يافته و يكي از ابزارهاي اين كار، توجه ويژه به ديپلماسي فرهنگي است كه نوعي تبادل ايده‌ها، اطلاعات، هنر و فرهنگ ميان ملت‌هاست و با هدف ايجاد تفاهم متقابل انجام مي‌گيرد. رسانه‌ها، شبكه‌هاي اجتماعي، نخبگان و شهروندان و خبرنگارها از مهم‌ترين بازوهاي اجرايي ديپلماسي فرهنگي هستند كه بايد به شدت مورد توجه دولت قرار گيرند. صنعت توريسم هم به دليل كاركردهاي فرهنگي و اجتماعي در برقراري صلح و دوستي يكي از ابزارهاي ديپلماسي فرهنگي است كه نقش تعيين كننده‌اي در جهت ترويج الگوها و ارزش‌هاي فرهنگي يك ملت دارد. بنابراين شايسته است كه استفاده از ظرفيت رسانه‌ها چه رسانه‌هاي دولتي و چه شبكه‌هاي اجتماعي از يك سو و انجام اقدامات زيربنايي از سوي ديگر براي انتقال ارزش‌ها و الگوهاي مثبت فرهنگي مورد توجه ويژه قرار گيرد.در اين راستا، دستگاه ديپلماسي نيز گام‌هاي جدي برداشته است به عنوان مثال شخص وزير امورخارجه كشورمان ضمن فعاليت پررنگ در شبكه‌هاي اجتماعي و توييتر، دستور فعال شدن سفارتخانه‌هاي ايران در فضاي مجازي را در جهت تنوير افكار عمومي داده تا افكار عمومي در دنيا از واقعيت‌هاي ايران مطلع شوند. همچنين با ايجاد تغيير در ساختار وزارت امور خارجه، توجه ويژه‌اي به توريسم شده است از جمله اقداماتي مانند ايجاد اداره تسهيل جذب گردشگر با هدف توسعه ديپلماسي گردشگري و ايجاد رابط گردشگري بين ايرانيان داخل و خارج از كشور، شناسايي و برقراري ارتباط ميان بخش خصوصي ايران با ديگر كشورها جهت جذب سرمايه‌هاي گردشگري، آماده‌سازي و آگاه‌سازي سفارتخانه‌ها و بخش‌هاي كنسولي به اهميت جذب گردشگر، تلاش براي لغو رواديد با برخي از كشورهاي هدف، درج نشدن مهر و ويزاي ايران در پاسپورت گردشگران خارجي و صدور ويزاي الكترونيك. در واقع دولت، نهادهاي ذي‌ربط و دستگاه ديپلماسي با همه توان و استفاده از ديپلماسي عمومي سعي در ارايه تصويري واقعي از ايران دارند و در اين مسير رو به جلو لازم است، اقدامات عملي بيشتري نيز انجام شود.