آمانو و سرنوشت برجام
اردشير سنايي
مقام مديريت كل آژانس بين‌المللي انرژي‌اتمي بيش از آنكه منصبي حقوقي باشد، جايگاهي سياسي است. حساسيت عملكرد اين سازمان بين‌المللي در موضوع توليد، نگهداري و استفاده از مواد هسته‌اي و مسووليت‌هاي مديركل آژانس در نظارت و گزارش‌دهي در مورد اين مواد، موجب مي‌شود تا قدرت‌هاي بين‌المللي، به ويژه كشورهاي داراي سلاح هسته‌اي به شدت در مورد انتخاب مدير اين سازمان مداخله كنند. انتخاب مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي گهگاه به محل نزاع و چالش قدرت‌هاي بزرگ تبديل مي‌شود كه هر يك مطالباتي از عملكرد او دارند. كشورهاي مختلف جهان تلاش مي‌كنند تا بر مبناي نفوذي كه بر اين آژانس مستقل بين‌المللي 62 ساله دارند، مطالبات و خواسته‌هاي هسته‌اي و سياسي خود را پيش ببرند. در ادواري سياستمداراني كه به اين مقام انتخاب شده‌اند ميزان وفاداري‌شان به كشورهايي كه راي مثبت به انتخاب‌شان داده‌اند بارز و پررنگ بود. مديركل آژانس مستمرا چه در گزارش‌هاي ادواري و چه در گزارش‌هاي ويژه يا پرونده‌اي، مسوول جمع‌بندي گزارش و امضاي آن است. در ميان برخي از مديران پيشين آژانس، لحن و ادبيات گزارش‌هاي منتشر شده، به ميزان زيادي وفاداري و گرايش به سمت كشورهاي حامي مديركل وقت مشخص بود. براي مثال در دوره محمد البرادعي، مديركل مصري پيشين آژانس - كه سياستمداري نسبتا مستقل محسوب مي‌شد - نظرات كشورهاي مهم و تاثيرگذار، همواره در متن گزارش‌ها مورد اشاره قرار مي‌گرفت. در آن دوران استفاده از ادبيات دوپهلو، اشاره به گمانه‌زني‌هاي برخي قدرت‌هاي بزرگ و اشاره به موارد ابهام‌برانگيز بدون نتيجه‌گيري واضح، باعث مي‌شد تا سوءبرداشت‌هاي سياسي و غيرفني از گزارش‌ها به ويژه در مورد پرونده ايران ساده‌تر و معمول‌تر باشد. انتخاب يوكيو آمانو از كشور ژاپن تا حدودي باعث شد كه تعادل و توازن به منصب مديركل آژانس بين‌المللي بازگردد. گزارش‌هاي يوكيو آمانو با گرايش بيشتر به توصيف و نتيجه‌گيري‌هاي دقيق و واضح فني و حقوقي، تا حدودي گرايش‌هاي سياسي آژانس را متعادل‌تر كرد. حالا اينكه بعد از فوت ايشان كه يكي از چهره‌هاي موثر و مهم در مذاكرات هسته‌اي جمهوري اسلامي ايران بود و برجام در دوران زعامت ايشان به سرانجام رسيد، ممكن است اثراتي در پرونده هسته‌اي ايران داشته باشد. يوكيو آمانو، بلافاصله بعد از اعلام توافق هسته‌اي، سفر مهمي به تهران انجام داد و بعد از آن در 15 گزارش متوالي كه با دقت فني و حقوقي بالا تهيه شده بود، پايبندي ايران را بدون استفاده از عبارات مبهم و قابل تفسير گزارش كرد. اما اينكه بعد از فوت يوكيو آمانو، چه اتفاقي براي پرونده ايران مي‌افتد، سوالي است كه بسيار به شخصيت، اعتبار و ميزان استقلال مديركل بعدي آژانس بستگي خواهد داشت. برجام يك توافق روشن است و مفاد، تعهدات و محدوديت‌هاي آن به روشني در توافق ذكر شده است. با اين حال اينكه چه شخصي جانشين يوكيو آمانو مي‌شود، در شرايطي كه پرونده برجام در شرايط حساس و ويژه‌اي قرار دارد و اختلاف‌ها ميان ايران و شركاي باقي مانده در توافق بعد از خروج امريكا، باعث اقدام‌هاي تقابلي ايران شده است، مي‌تواند اثراتي در سرنوشت اين توافق چندجانبه داشته باشد.
به هر تقدير پيش‌بيني مي‌شود كه پرونده برجام با اقدامات تقابلي ايران در چارچوب برجام و كاهش سطح اجراي تعهدات ايران، در ماه‌هاي آينده بارها و بارها به جز گزارش‌هاي دوره‌اي، موضوع جلسات شوراي حكام، گزارش‌هاي ويژه و فشارهاي سياسي به آژانس باشد. اينكه مديركل بعدي آژانس تا چه اندازه خود را وامدار قدرت‌هاي انتخاب‌كننده‌اش، به ويژه دولت ايالات متحده امريكا بداند كه مخالف سرسخت برجام است، در سرنوشت برجام تاثير بسزايي خواهد داشت. لحن، ادبيات و تفسيرپذير بودن گزارش‌هاي مديركل آژانس مي‌تواند تاثير زيادي براي پرونده هسته‌اي جمهوري اسلامي ايران داشته باشد و همان‌گونه كه وزير امور خارجه جمهوري اسلامي ايران گفته ايران اميدوار است كه مديركل بعدي، مسير آقاي آمانو را ادامه دهد. اگر مديركل بعدي استقلال آمانو را نداشته باشد و خودش را وامدار كشورهاي تاثيرگذار در انتخابش بداند، اين احتمال وجود دارد كه محتواي گزارش‌هاي او در مورد برنامه هسته‌اي موثر باشد و اشكالاتي در مسير اجراي موفق برجام ايجاد كند.