حسن‌آباد و تاريخ ارزشمند آن
صالح نيكبخت
در آتش‌سوزي اخير ميدان حسن‌آباد، يك يا دو گنبد تخريب شده كه خسارتي فرهنگي و تاريخي به سيماي شهر تهران وارد كرده كه اميد است باتوجه به نمونه‌هاي باقي‌مانده، اين قسمت‌ها بازسازي شوند. اما گاهي فقط صحبت از خسارات مادي و معنوي حاصل از آتش‌سوزي نيست، بلكه گاهي در آتش‌سوزي‌ها اسناد و مداركي از بين مي‌رود كه جنبه تاريخي دارند و از بين رفتن‌شان حيف و حسرت‌بار است. گفته مي‌شود در اين آتش‌سوزي اسناد مربوط به آيت‌الله كاشاني و مرحوم دكتر مصدق كه در يكي از دفترخانه‌هاي اسناد رسمي در ميدان حسن‌آباد بوده هم در آتش‌سوزي از
بين رفته است.
اينجانب درباره اسناد آيت‌الله كاشاني اطلاعاتي ندارم اما تا آنجا كه مي‌دانم دكتر مصدق كه در دوره نخست‌وزيري از دريافت حقوق ماهيانه خودداري مي‌كرد، علاوه بر اموال و املاكي كه در احمدآباد و شهر تهران داشت برخي مغازه‌ها و ساختمان‌ها را نيز به نام دختر «محجورش» خريده بود تا از محل درآمد اين مستغلات، هزينه‌هاي نگهداري آن دختر در يكي از آسايشگاه‌هاي سوييس پرداخت شود. در سال‌هاي دهه 60 آقاي دكتر غلامعلي اميري وكيل دادگستري وكالت خانواده مرحوم مصدق را برعهده داشت و اينجانب نيز با ايشان كار مي‌كردم.
در مواردي كه دكتر اميري در مسافرت بود بنده پيگير پرونده‌هاي اين املاك در دادگستري عليه مستاجران بودم. به خاطر دارم كه براي تمام اين املاك سند رسمي به صورت مجزا تنظيم شده، مي‌گويند اسناد سوخته شده رونوشت وصيتنامه مصدق بوده، اما احتمالا اسنادي كه گفتم هم كه در همين دفترخانه تنظيم شده، سرنوشت‌شان مشخص نيست و ممكن است در آتش‌سوزي از
بين رفته باشند.
ميدان حسن‌آباد يكي از مراكز اصلي و تاريخي شهر تهران با عنوان آيينه پايتخت از سابقه تاريخي فراواني برخوردار است تا آنجا كه مي‌توان گفت كمتر كسي است كه از شهرستان‌ها به تهران آمده باشد و يكي از اولين ميدان‌هايي كه مي‌بيند حسن‌آباد نباشد. نگارنده اولين‌بار در مهر ماه سال 1349 براي ورود به دانشگاه تهران به تهران آمدم. در گشت و گذار اوليه در شهر تهران بعد از ميدان توپخانه اولين ميداني كه ديدم ميدان حسن‌آباد بود و مغازه‌هاي اطراف آن كه اغلب خياطي لباس‌هاي نظامي بود. با وجود اين ميدان حسن‌آباد كمتر مورد توجه قرار مي‌گرفت و گنبدهاي آن كه نمادي از شهر تهران در عصر قاجاريه بود به‌تدريج رو به تخريب مي‌رفت. بانك ملي ايران در ضلع جنوب‌شرقي آن اقدام به احداث يكي از ساختمان‌هاي بانك كرد اما متاسفانه چون اين‌گونه اماكن تاريخي بي‌متولي واقعي و دلسوز بودند، اين ساختمان به صورت مدرن ايجاد شد و با سه گوشه ديگر ميدان چنان ناهماهنگ بود كه عملا منظره ميدان را زشت و ناموزون كرده بود. شهرداري وقت متعرض اين موضوع شد و به صورت صوري گنبد اين ضلع را مجددا برپا كردند تا نماي قديمي ميدان حسن‌آباد ظاهر شود.
دستور اخير رييس‌جمهور در مورد مستحكم‌سازي بناهاي تاريخي اگرچه لازم اما ديرهنگام بود؛ از اين جهت ديرهنگام كه موضوع تنها ربطي به دستور رياست‌جمهوري ندارد، بلكه تمام مقامات مسوول، سازمان ميراث فرهنگي، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، شهرداري‌ها و كليه نهادهايي كه مدعي حفاظت و نگهداري آثار تاريخي كشور هستند، در گفتار و تبليغات، خود را متعهد به انجام اين امور مي‌دانند، اما در عمل كمتر اقداماتي براي اين كار انجام مي‌دهند. همان‌طور كه بعد از حادثه پلاسكو و آتش‌سوزي‌هايي كه گاه و بي‌گاه در چنين مراكزي روي مي‌دهد، علاوه بر خسارات مادي فراواني كه به صاحبان كالاها يا همسايگان اين اماكن وارد مي‌شود، از نظر معنوي نيز خساراتي وارد مي‌شود كه جبران‌ناپذير است.
مانند همين مداركي كه مي‌گويند سوخته است و تاكنون سازمان ثبت اسناد و املاك موفق به تهيه ميكروفيلم از اين دفاتر نشده است، جاي آن دارد كه تنها به حفاظت و نگهداري بناها و مستحكم‌سازي آن توجه نشود، بلكه امكانات لازم فراهم آيد تا از اين دفاتر كه جنبه تاريخي نيز دارند به نحو درستي حفاظت و نگهداري شود. دفاتر و اسنادي اين‌چنين گنجينه با ارزشي از تاريخ كشور است و فقدان هر ورق آن مي‌تواند صدمه‌اي جدي در روايت‌هاي تاريخ باشد.