اگر حاشيه‌هاي اين روزهاي سينماي ايران را كنار هم بگذاريم، بي‌شباهت به يك فيلم جنجالي تلخ نيست. آنقدر مسائل و موضوعات مختلف و در عين حال عجيب گريبان سينماي ايران را گرفته‌اند كه هر روز خبري متحيركننده به بيرون درز پيدا مي‌كند. يك روز بحث پولشويي و اثرات مخرب آن بر سينما در رأس مباحث قرار مي‌گيرد، هنوز اين موضوع به سرانجام نرسيده لابي و رانت در اكران فيلم‌ها مساله روز سينما مي‌شود، روز بعد نتيجه گرفته مي‌شود سايه سنگين كمدي‌ها بر گيشه نفس سينما را تنگ كرده است، روز بعد مصاحبه مي‌كنند كه از اين همه دزدي در سينما خسته نشديد؟ (صحبت‌هاي اخير سيروس الوند) هنوز تحليل مباحث مجمع عمومي انتخابات خانه سينما و اختلاف ميان صنوف به پايان نرسيده، نيمه‌شب خبر مي‌رسد كه نماينده ايران به اسكار انتخاب شده است. جالب اينجاست كه اين خبر غيرمنتظره در حالي از سوي بنياد سينمايي فارابي مخابره مي‌شود كه اعضاي اين بنياد در حال تدارك برگزاري جشنواره كودك در اصفهان به سر مي‌برند. در اين گزارش صرف نظر از همه اين حواشي، به اصل موضوع يعني به روند انتخاب فيلم در جست‌وجوي فريده براي معرفي به اسكار پرداخته شده است.
ماجراي نيمه‌شب سينماي ايران
درست زماني كه دامنه اخبار و حواشي سينماي ايران در رسانه‌ها پايان گرفته و خبرنگاران كركره اطلاع‌رساني را پايين كشيده‌اند، ساعت حوالي يك نيمه شب، روابط عمومي سازمان سينمايي خبري را روي خروجي خود قرار مي‌دهد و همه را شگفت‌زده مي‌كند؛ خبري با اين مضمون كه «در جست‌وجوي فريده» به اسكار معرفي شد. قطعا فيلم «در جست‌وجوي فريده» اثر خوب و قابل تاملي است اما چرا اين خبر نيمه شب بايد اعلام شود؟ چه دليلي مي‌تواند داشته باشد؟ بعد از اين خبر بود كه رسانه‌ها براي اينكه از يكديگر عقب نيفتند، آن را با سرعت زياد انعكاس دادند و به آن پرداختند و تحليل‌هايي را در باب چگونگي انتخاب اين فيلم روي خروجي خود قرار دادند.
اصل خبر چه بود؟
هيات معرفي نماينده سينماي ايران به مراسم اسكار، فيلم مستند «در جست‌وجوي فريده» به كارگرداني آزاده موسوي و كورش عطايي را براي معرفي به اسكار ۲۰۲۰ شايسته دانسته است. هيات معرفي فيلم ايراني به فرهنگستان علوم و هنرهاي سينمايي اسكار از هنرمندان پيشنهادي خانه سينما آدم‌هاي ناشناخته‌اي نيستند؛ كساني مانند: فرشته طائرپور تهيه‌كننده، فاطمه معتمدآريا بازيگر، ابوالحسن داودي كارگردان، تورج منصوري فيلمبردار، رسول صدرعاملي كارگردان، امير اثباتي طراح صحنه، مرتضي رزاق‌كريمي تهيه‌كننده و مهرزاد دانش منتقد. رائد فريدزاده، معاون بين‌الملل بنياد سينمايي فارابي نيز به عنوان عضو حقوقي اين جمع را همراهي مي‌كرد.
فيلم‌هاي «مغزهاي كوچك زنگ‌زده» ساخته هومن سيدي، «بمب، يك عاشقانه» ساخته پيمان معادي، «سرو زير آب» ساخته محمدعلي باشه‌آهنگر، «آشغال‌هاي دوست داشتني» ساخته محسن اميريوسفي، «قصر شيرين» ساخته رضا ميركريمي، «در جست‌وجوي فريده» ساخته آزاده موسوي و كوروش عطايي، «عرق سرد» ساخته سهيل بيرقي، «متري شش و نيم» ساخته سعيد روستايي، «سرخپوست» ساخته نيما جاويدي و «شبي كه ماه كامل شد» ساخته نرگس آبيار فهرست اوليه هيات انتخاب براي معرفي نماينده سينماي ايران به اسكار بودند كه از ميان ۷۰ فيلم اكران شده كه شرايط لازم براي شركت در مراسم اسكار را داشتند، انتخاب شدند. در ادامه اعضاي هيات انتخاب با بازخواني مقررات به بررسي تخصصي فيلم‌ها پرداخته و در نهايت از ميان فهرست اوليه كه شامل ۱۰ فيلم بود، پس از راي‌گيري و تجميع نظرات، به فهرستي متشكل از ۳ فيلم «قصر شيرين» ساخته رضا ميركريمي، «در جست‌وجوي فريده» ساخته آزاده موسوي و كوروش عطايي و «متري شش و نيم» ساخته سعيد روستايي رسيدند و در نهايت از ميان فهرست ۳ فيلم موجود و با راي هيات انتخاب، فيلم «در جست‌وجوي فريده» به كارگرداني آزاده موسوي و كوروش عطايي به عنوان گزينه نهايي و به عنوان نماينده سينماي ايران براي معرفي به اسكار سال ۲۰۲۰ انتخاب شد.
پرسش‌هايي حول اين انتخاب
فيلم نماينده سينماي ايران به مراسم اسكار در وضعيتي معرفي شده است كه تاكنون تنها سه كشور الجزاير، گرجستان و سوييس نمايندگان خود را براي حضور در شاخه بهترين فيلم خارجي نود و دومين دوره جوايز سينمايي اسكار انتخاب كرده بودند و هنوز اين ماجرا ابعاد رسمي به خود نگرفته و اساسا دليلي براي اين شتاب وجود نداشته است. در واقع هنوز ۴۵ روز به پايان مهلت نهايي معرفي نمايندگان كشورها به آكادمي اسكار فرصت باقي است. حالا سينماي ايران پيشقدم شده و نماينده خود را به اين رويداد معرفي كرده است اما پرسش‌هايي در اين زمينه مطرح هستند، از جمله كه اين همه عجله براي معرفي نماينده به اسكار براي چيست؟ وقتي محمدرضا دلپاك، هايد‌ه صفي‌ياري و... عضو رسمي آكادمي اسكار هستند، چرا هيچكدام از آنها در اين هيات انتخاب معرفي فيلم به اسكار حضور ندارند؟ همه مراحل انتخاب فيلم براي اسكار و جلساتي كه در بنياد سينمايي فارابي برگزار شده در يك سكوت خبري صورت گرفته كه خود اين عدم اطلاع‌رساني محل پرسش بسيار از اهالي رسانه بوده است.
و سوال ديگر اينكه چرا هيات انتخاب در قبال اين انتخاب پاسخگو نبودند و چرا سخت مصاحبه مي‌كنند؟ چرا طي برگزاري يك كنفرانس مطبوعاتي ارزش‌ها، معيارها و اولويت‌هاي خود را براي اين انتخاب اعلام نمي‌كنند؟ آيا فيلم «درجست‌وجوي فريده» كه قطعا فيلم خوبي است و تحسين‌هاي بسياري به خود ديده، در ميان افكار عمومي قرباني اين رفتار هيات انتخاب نمي‌شود؟
نظرات يك مخالف
غلامرضا موسوي، رييس انجمن تهيه‌كنندگان مستقل نظرش را با «اعتماد» اين‌گونه در ميان مي‌گذارد: «يك فيلم مستند در شرايطي براي اسكار انتخاب مي‌شود كه شايستگي راهيابي به اسكار را ندارد. اين انتخاب به نظر من فقط يك جوري از زير بار قضيه در رفتن و از مسووليت شانه خالي كردن را نشان مي‌دهد. وقتي صنف تهيه‌كنندگي در اين زمينه دخالت مستقيم نمي‌كند و فيلم‌هاي خوبي كه مي‌توانند به اسكار برود از اين رقابت جا مي‌مانند، نتيجه‌اش همين مي‌شود. اگر چه معلوم نيست آن فيلم‌ها به اسكار معرفي مي‌شدند، مي‌توانستند موفق شوند يا نه؛ ولي از همين الان معلوم است كه فيلم در جست‌وجوي فريده در اسكار موفقيتي نخواهد داشت. انتخاب اين فيلم فقط يك اقدام است كه سيستم دولتي انجام مي‌دهد و نتيجه‌اش مي‌شود اين چيزي كه الان مي‌بينيم.»
نظرات يك موافق
به نظر احمد طالبي‌نژاد فيلم «در جست‌وجوي فريده» مستند خوبي است و او خوشحال است كه سينماي ايران يك فيلم مستند را شايسته معرفي به اسكار دانسته اما در عين حال اين انتخاب را سوال‌انگيز وصف مي‌كند: «انتخاب اين فيلم و معرفي آن به اسكار بازي بدي است كه بعضي آن را در سينما شروع كرده‌اند. بحث سر اين است كه دو جريان رو در روي هم قرار گرفته‌اند: «تهيه‌كننده فيلم متري شيش و نيم سيدجمال ساداتيان و تهيه‌كننده فيلم قصر شيرين سيدرضا ميركريمي.»
تا حالا سابقه نداشته فيلم مستند به اسكار معرفي شود. اينكه فيلم در جست‌وجوي فريده انتخاب نهايي بوده فقط يك بازي است و به نظر من خانم معتمد آريا با زيركي و درايت ماجرا را جوري رقم زد كه به هيچ دو جناحي باج داده نشود و فيلمي از دو جناح انتخاب نشود. به نظر من بازي بدي است كه پاي سياست غيرمستقيم و (بعدها به صورت مستقيم) به سينما باز شده كه در نهايت باعث ضرر سينما مي‌شود. اين براي 99 درصد تهيه‌كننده‌هايي كه به اسم بخش خصوصي كار مي‌كنند و با پول دولت فيلم مي‌سازند و دست‌شان در جيب دولت است، بد است.»
با تورج منصوري يكي از اعضاي معرفي فيلم به آكادمي اسكار هم تماس گرفتيم او ضمن عدم تمايل به هر گونه اظهارنظر شخصي و مصاحبه اصل را بر آرامش گذاشت و اينكه سينماي ايران نياز به آرامش دارد. به اعتقاد او هر آنچه از جانب منابع رسمي اعلام شده نظر جمع بوده است و در اين ميان مهم نيست چه كسي موافق و چه كسي مخالف فيلم اعلام شده بود. به اعتقاد وي بايد به نظر جمع احترام گذاشت.
ابوالحسن داودي: اين فيلم تصوير تازه‌اي از سينماي ايران است
تلاش زيادي كرديم تا با اعضاي هيات انتخاب حرف بزنيم؛ در اين ميان ابوالحسن داودي تلفن را برداشت و گفت با رسانه‌ها حرف زده است و نظرش همان است. به سايت‌ها رجوع كرديم و ديديم وي به ايسنا گفته است: معمولا دلايل انتخاب فيلم‌ها به عنوان نماينده ايران به اسكار با بقيه رويدادهاي هنري جهاني فرق دارد و عمدتا مواردي را در نظر مي‌گيرند مبني بر اينكه چه فيلمي مي‌تواند نماينده بهتري باشد و چهره متفاوتي را از سينماي ايران معرفي كند. حضور سينماي ايران در سال‌هاي اخير در جشنواره‌ها نزول كمّي داشته؛ اين سينما در يكي، دو سال اخير در اغلب جشنواره‌هاي اصلي نماينده‌اي نداشته است. گرچه فيلم‌هاي خوبي داشتيم اما جهانيان عادت كرده بودند سال‌ها از سينماي ايران يك جلوه‌گاه نو را ببينند اما چندي است اين اتفاق نيفتاده است.» از نظر داوودي مستند «در جست‌وجوي فريده» مي‌تواند جنبه ديگري از سينماي ايران را معرفي كند. او اين انتخاب را ماحصل تصميم جمع مي‌داند و آن را تاييد و به آن احترام مي‌گذارد.
فريدزاده: سينماي ايران به بلوغ رسيده
رائد فريدزاده، دبير و سخنگوي هيات معرفي فيلم ايراني به اسكار و معاون بخش بين‌الملل بنياد سينمايي فارابي درباره انتخاب «در جست‌وجوي فريده» براي حضور در اسكار نيز گفته: اين نكته نشانه بلوغ و بالندگي سينماي ايران است كه خودش را محصور به يك نوع معين و خاصي از سينما نكند و آن را در كليت خود ببيند.
او در خصوص اينكه چرا اين بار زودتر از موعد و در حالي كه ۴۵ روز از زمان معرفي باقي مانده نماينده ايران معرفي شد، مي‌گويد در سال‌هاي گذشته با كادري در اسكار همكاري مي‌كرده‌اند كه بنياد سينمايي فارابي را به عنوان يك نهاد مورد تاييد مي‌شناختند و هر سال براي معرفي آثار به آنها مهلت بيشتري مي‌دادند اما امسال اين كادر تغيير كرده و مهلت براي معرفي آثار تمديد نشد. حتي براي معرفي اعضاي هيات انتخاب دو روز فرصت داده شد و اعلام شد كه اگر اعضا معرفي نشوند، سامانه مسدود خواهد شد. سال‌هاي قبل ما از طريق ايميل اعضا را معرفي و صورتجلسه امضا شده را ارسال مي‌كرديم اما امسال طي يك فرآيند طولاني كه به شكل برخط و آنلاين اتفاق مي‌افتد، اعضا را معرفي كرديم.
او مشكل ديگر را اين گونه ارزيابي مي‌كند كه ما مدتي است در ارسال دچار مشكل شده‌ايم و ارسال به امريكا به راحتي امكان‌پذير نيست و بايد از طرق مختلفي صورت بگيرد و براي اينكه زمان را از دست ندهيم و زودتر به نتيجه برسيم، سريع‌تر فيلم را انتخاب و معرفي كرديم.
فريدزاده درباره اينكه فيلمي كه به اسكار معرفي مي‌شود بايد سابقه حضور موفقي در جشنواره‌هاي بين‌المللي داشته باشد، شايد انتخاب گزينه‌هاي ديگر موفقيت‌هاي بيشتري در اين زمينه داشته باشد، توضيح مي‌دهد: « از پخش‌كننده هر كدام از اين فيلم‌ها ليست حضورشان در جشنواره‌هاي بين‌المللي را دريافت كرديم و در جلسات قرائت شد و به عنوان يك موضوع جدي هم مورد بحث قرار گرفت اما هيات انتخاب كه كاملا هم حرفه‌اي بودند با سلايق متفاوت در جلسات بسيار جدي و معطوف به موضوع بحث مي‌كردند كه در نهايت به انتخاب «در جست‌وجوي فريده» رسيدند. او مي‌گويد هر انتخابي كه صورت مي‌گرفت به طور قطع شايعاتي درباره آن مطرح مي‌شد. به اعتقاد او فرآيند انتخاب كاملا جمعي، دموكراتيك و برمبناي راي و خرد جمعي بود.»
واكنش‌هاي مجازي
اما بازيگران فيلم‌هاي «قصرشيرين» و «متري شيش و نيم» نسبت به اين اتفاق غيرمنتظره سكوت اختيار نكردند و در صفحات مجازي واكنش نشان دادند. واكنش نويد محمدزاده، بازيگر فيلم «متري شيش و نيم» و «سرخپوست» به انتخاب «در جست‌وجوي فريده» اين طور بود: «هر سال اواخر شهريور نماينده سينماي ايران به اسكار اعلام مي‌شد، علت اين عجله در انتخاب چي بود؟ «در جست‌وجوي فريده» نماينده سينماي ايران در اسكار؟ فيلم خوبيه، درست ولي بر اساس كدام موفقيت بين‌المللي؟ نمي‌توانستيد تا بعد از جشنواره ونيز صبر كنيد؟» البته او بعد از چند ساعتي كه از صحبتش مي‌گذشت با عذرخواهي درصدد اصلاح حرف خود برآمد و در اينستاگرامش نوشت: «ديشب بعد از شنيدن خبر معرفي فيلم منتخب ايران به آكادمي اسكار واكنشي نشان دادم كه زشت و عجولانه بود. از سازندگان فيلم بسيار خوب در جست‌وجوي فريده صميمانه معذرت مي‌خواهم و براشون بيشترين موفقيت را آرزو مي‌كنم و سعي مي‌كنم در آينده آنقدر احساساتي واكنش نشان ندهم.»
حامد بهداد نيز به اصل سياست شفاف‌سازي استناد كرد. او در صفحه مجازي‌اش نوشت: «ضمن تبريك و آرزوي موفقيت به عوامل فيلم مستند «در جست‌وجوي فريده» با توجه به اينكه شكل غيرمعمول تشكيل كميته انتخاب، برخلاف روال دوره‌هاي قبلي و شايعات و ابهامات موجود است. درباره نحوه انتخاب نماينده سينمايي ايران و نظر به سياست شفاف‌سازي رياست سازمان سينمايي، درخواست انتشار جزييات و شرح مذاكرات دو جلسه اخير هيات انتخاب نماينده ايران در اسكار ۲۰۲۰ را داريم!»
تقريبا كارگردانان ديگر نسبت به اين انتخاب سكوت اختيار كردند اما سعيد روستايي نتوانست تعجب خود را پنهان كند. او در اينستاگرامش نوشت: «انتخاب زودهنگام فيلم سينمايي «در جست‌وجوي فريده» به عنوان نماينده سينماي ايران در اسكار، يك ماه زودتر، ساعتي پس از نيمه‌شب بدتر از كودتا! عجيب نيست واقعا؟؟»
بازار اظهارنظر در فضاي مجازي در مورد انتخاب اين فيلم تا حوالي روز گذشته ادامه داشت و هر كسي پيش‌بيني خود را مي‌كرد و از هيات انتخاب پرسش‌هايي داشت. اساسا مساله انتخاب فيلم در جست‌وجوي فريده زيادي پيچيده شده و اين فيلم به‌رغم شايستگي‌هايش در ميان افكار عمومي قرباني سياست‌هاي هيات انتخاب شده است.
احمد طالبي‌نژاد: فيلم «در جست‌وجوي فريده» مستند خوبي است. انتخاب اين فيلم و معرفي آن به اسكار بازي بدي است كه بعضي آن را در سينما شروع كرده‌اند. تا حالا سابقه نداشته فيلم مستند به اسكار معرفي شود. اينكه فيلم در جست‌وجوي فريده انتخاب نهايي بوده فقط يك بازي است و به نظر من خانم معتمد آريا با زيركي و درايت ماجرا را جوري رقم زد كه به هيچ دو جناحي باج داده نشود و فيلمي از دو جناح انتخاب نشود.
ابوالحسن داودي: معمولا دلايل انتخاب فيلم‌ها به عنوان نماينده ايران به اسكار با بقيه رويدادهاي هنري جهاني فرق دارد و عمدتا مواردي را در نظر مي‌گيرند مبني بر اينكه چه فيلمي مي‌تواند نماينده بهتري باشد و چهره متفاوتي را از سينماي ايران معرفي كند. مستند «در جست‌وجوي فريده» مي‌تواند جنبه ديگري از سينماي ايران را معرفي كند.
غلامرضا موسوي: يك فيلم مستند در شرايطي براي اسكار انتخاب مي‌شود كه شايستگي راهيابي به اسكار را ندارد. اين انتخاب به نظر من فقط يك جوري از زير بار قضيه در رفتن و از مسووليت شانه خالي كردن را نشان مي‌دهد.
رائد فريدزاده: انتخاب كاملا جمعي، دموكراتيك و برمبناي راي و خرد جمعي بود.