«اعتماد» سرنوشت تخصيص يارانه سفر به گردشگران سيستان و بلوچستان را بررسي مي‌كند
دست‌اندازهاي سفر ارزان
نيلوفر رسولي
25 رويداد ملي، 15 رويداد استاني، 3 رويداد بين‌المللي، 15 هفته فرهنگي در 15 استان كشور، ايجاد كمپين گردشگري و حضور جمعي از راهنمايان ايرانگردي، جهانگردي و مديران دفاتر خدمات مسافرتي و جهانگردي سراسر كشور برنامه‌هايي هستند كه قرار است به بهانه روز جهاني جهانگردي و هفته گردشگري از 5 تا 11 مهرماه در استان سيستان و بلوچستان برگزار شوند. اين اقدامات گرچه مي‌توانند تصوير بهتري را از جاذبه‌هاي فرهنگي و طبيعي سيستان و بلوچستان به گردشگران ارايه دهند، اما تا زماني كه منجر به ورود گردشگر به استان نشوند، ناقص خواهند ماند. «سرزمين ناشناخته‌ها» در حالي به گفته مسوولان وزارت ميراث فرهنگي و گردشگري و صنايع‌دستي قرار است به يكي از قطب‌هاي گردشگري كشور بدل شود كه با وجود اين برنامه‌ها و رويدادها هنوز جايي در ميان 20 مقصد پرمسافر كشور ندارد. حتي سال 96 به دستور «زهرا احمدي‌پور»، رييس وقت سازمان ميراث فرهنگي «سال سفر به سيستان و بلوچستان» نامگذاري شد اما همين اقدام هم نتوانست شهري از شهرهاي استان را در ميان جمع 20 مقصد پرگردشگر جاي دهد. امسال هم كه براي اولين‌بار سنت‌شكني در روال هميشگي روز جهاني گردشگري باعث شده است تا اين مراسم نه در تهران بلكه در زاهدان برگزار شود، بايد ديد آيا تنها معرفي استان و بهانه‌هايي چون روز جهاني گردشگري مي‌تواند آنقدر براي گردشگران جذاب باشد تا آنها را راغب به ديدن اين استان كند يا خير. تمامي اين برنامه‌ها با اينكه تلاش مي‌كنند چهره ديگري از استان سيستان و بلوچستان را به گردشگر نشان دهند، چهره‌اي كه فارغ از اخبار سال‌هاي پيش از فقر و ناامني باشد و اين استان را به عنوان مقصد ناشناخته‌ها معرفي كند، با اين حال همچنان توانايي زيرساختي اين استان از لحاظ جذب گردشگر جاي سوال دارد و از آن مهم‌تر جاي خالي دستاويزي قرص و محكم ديده مي‌شود كه گردشگران را «واقعا» روانه اين استان كند. آن بهانه‌اي كه گردشگر داخلي را ترغيب كند تا به اين مرز سفر كند، همان بهانه‌اي كه مردم را از كيلومتر‌ها دورتر به كيش و قشم راهي مي‌كند يعني قيمت چارتري بليت هواپيما. «عليرضا جلال‌زايي»، رييس كل ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع‌دستي استان سيستان و بلوچستان در گفت‌وگو با «اعتماد» از «بسته سفر» خبر مي‌دهد كه قرار است با تخصيص يارانه سفر هزينه رفت‌و‌آمد به اين استان را ارزان‌تر كند.
تورهاي گران
«استان ناشناخته‌ها» گرچه كمبودهايي در زمينه زيرساخت‌هاي گردشگري دارد، اما زيرساخت گردشگري تنها مانع استان براي تبديل شدن به مقصد گردشگري نيست. جلال‌زايي به كمبود زيرساخت‌هاي ريلي و جاده‌اي اشاره مي‌كند اما قاطعانه مي‌گويد كه از نظر زيرساخت‌هاي اقامتي اين استان هيچ كمبود ندارد. بوم‌گردي‌هاي اين استان طي بازه زماني دو ساله 6 برابر شده است و به گفته او در حال حاضر 60 واحد بوم‌گردي در استان فعاليت مي‌كنند و همين مقدار پرونده هم در حال بررسي است. از طرف ديگر مردمي كه به استان سيستان و بلوچستان سفر كرده‌اند، مي‌دانند سيستان و بلوچستاني‌ها مهمان‌نوازند و از گردشگران در خانه خود پذيرايي مي‌كنند. بنابراين اگر حتي جاذبه‌هاي فرهنگي و طبيعي اين استان به خوبي معرفي و مشكلات زيرساختي هم برطرف شوند باز گردشگران براي سفر به اين استان با معضلي جدي، يعني قيمت بليت هوايي مواجه هستند. جلال‌زايي در اين باره مي‌گويد: «جاي تاسف است كه يك نفر براي سفر به چابهار با بليت رفت و برگشت دو ميليون و خرده‌اي مواجه مي‌شود كه با همين قيمت‌ها مي‌تواند به كشورهاي حاشيه خليج‌فارس يا تركيه سفر كند.» در واقع تمام برنامه‌ها و آينده درخشاني كه براي اين استان مي‌توان متصور شود در غياب گردشگر بي‌معناست، تمام آن جاذبه‌هاي گردشگري كه از آنها ياد مي‌شود در صورتي «جاذبه گردشگري» هستند كه گردشگرها را به خود جذب كنند. نگاهي به برنامه آژانس‌هاي گردشگري نشان مي‌دهد كه حداقل قيمت تور چابهار-تهران از 950 هزار تومان شروع مي‌شود و اگر هتل چهار ستاره باشد قيمت پايه تا دوميليون و سيصد هزار تومان براي اقامت سه الي چهار روزه تعيين مي‌شود. ادعاي جلال‌زايي را «مرتضي دزفولي»، راهنماي گردشگري هم تاييد مي‌كند: «در شرق تركيه اگر تور برگزار كنيم از تور چابهار ارزان‌تر مي‌شود.» دزفولي با 15 سال سابقه راهنمايي تور اين جمله را مي‌گويد و بعد صحبتش را چنين تكميل مي‌كند: «البته تا قبل از سه برابر شدن ارز تور چابهار با تور استانبول هم‌قيمت بودند.» عامل قيمت در گفت‌وگوي «اعتماد» با اين راهنماي گردشگري يكي از مهم‌ترين موانع پيش پاي رونق گردشگري در استان سيستان و بلوچستان معرفي مي‌شود. مسافت و هزينه بالاي بليت تنها مواردي نيستند كه اين راهنماي تور به آنها اشاره مي‌كند بلكه نوع گردشگري قابل تعريف در اين استان با ساير استان‌هايي مثل خوزستان متفاوت است و به دليل جاذبه‌هاي طبيعي، به نظر مي‌رسد گردشگران چابهار بيشتر از اينكه به دنبال ديدن آثار فرهنگي و هنري باشند، در جست‌وجوي سايه دنجي در شگفتي‌هاي طبيعي اين استان هستند. به همين دليل است كه دزفولي نبود «دليل قوي» يا همان «رويداد» را يكي ديگر از مسائل پيش پاي گردشگري استان سيستان و بلوچستان مي‌داند: «مثلا فرض كنيد در خليج گواتر كشتي دو طبقه‌‌اي باشد كه مردم بتوانند در آن تجربه يك شب اقامت روي اقيانوس هند را داشته باشند، اين مي‌شود يك اتفاق يا رويداد، مردم هم كنجكاو اين رويداد مي‌شوند و سفر مي‌كنند.» با اينكه دزفولي قاطعانه معتقد است كه اين استان ظرفيت و توانايي تبديل شدن به قطب گردشگري را دارد اما به نظرش قطار 20 ساعته تهران-زاهدان براي گردشگر گزينه جذابي نيست. البته مسافت به خودي خود نمي‌تواند عامل بازدارنده محسوب شود، زيرا اگر به اعداد روي كاغذ بسنده كنيم، از تهران تا قشم هم مسافت كمي پيش پاي گردشگر نيست اما اين راهنماي تور سالي 3 الي 4 تور در قشم و تنها يك تور در چابهار برگزار مي‌كند. همين مساله نشان مي‌دهد كه بليت چارتر و ارزان و رويدادهاي گردشگري باعث مي‌شود گردشگر مسافت زياد را به جان بخرد و جز اصفهان و شيراز و مشهد، گزينه‌هاي گردشگري ديگري را در برنامه‌هاي سفر خود لحاظ كند و اين امر جز با پرداخت يارانه سفر ممكن نيست.
راهي جز يارانه سفر نيست
«اگر دولت بخواهد گردشگري در استان سيستان و بلوچستان شكل بگيرد و تعداد گردشگر بيشتري به اين استان سفر كند راهي جز در نظر گرفتن يارانه ندارد.» عليرضا منظري، كارشناس هوانوردي در گفت‌وگو با «اعتماد» با اشاره به اين نكته مي‌گويد: «اين يارانه‌ها بايد موقت، موردي و مشخص باشند.» در واقع عموما كشورهاي دنيا يارانه مستقيمي را براي بخش حمل و نقل هوايي درنظر نمي‌گيرند، زيرا تعداد افرادي كه توانايي مالي استفاده از سفر هوايي را دارند، كم است و اين هزينه‌ها هم نبايد از جيب همه مردم براي بخش كوچكي از جامعه خرج شود. اين ادعا را «رضا جعفرزاده»، سخنگوي سازمان هواپيمايي كشوري شهريور 1398 اعلام كرده بود: «2 تا 2.5 درصد مردم ايران از حمل و نقل هوايي استفاده مي‌كنند.» به همين دليل منظري تاكيد مي‌كند كه هزينه‌هاي هوايي را نبايد از جيب تمام مردم تامين كرد، اما يارانه‌اي كه براي گردشگري ارايه مي‌شود از اين داستان جداست. يارانه سفر در زمان مشخص و با هدف معين پرداخت مي‌شود و علاوه بر آن، اين يارانه‌ها بازخورد مالي دارند، زيرا وقتي گردشگر با استفاده از يارانه سفر به مناطق مشخص شده سفر كند، مبلغي را چندين برابر آن يارانه در آن منطقه خرج خواهد كرد، امري كه مي‌تواند به خوبي در اقتصاد محلي منطقه موثر واقع شود. در واقع گردشگر به جاي اينكه پول خود را صرف خريد بليت هواپيما كند، هزينه بيشتري را در محل مورد نظر خرج خواهد كرد و اين هزينه مستقيم وارد اقتصاد محلي مي‌شود. اما منظري تاكيد دارد كه اين يارانه‌ها نبايد از طرف شركت‌هاي هواپيمايي ارايه شود زيرا «بعد از افزايش نرخ ارز هزينه‌هاي شركت هواپيمايي به قدري بالاست كه اين شركت‌ها توان خريد هواپيماي جديد و استفاده از آنها در اين مسير را ندارند.» با توجه به وضعيت «سخت و نگران‌كننده» ايرلاين‌ها، منظري پيشنهاد مي‌كند كه دولت وارد كار شود و براي مناطق مشخصي يارانه سفر بدهد. اما اين يارانه‌ها به كجا بايد تزريق شوند؟ پاسخ منظري چنين است: «به گردشگرها.» در واقع تخصيص اين يارانه‌هاي سفر بايد در نهايت منجر به ارزان شدن سفر براي گردشگر شود. اما دزفولي و منظري چندان سر «برابر بودن» يارانه‌ها با هم هم‌نظر نيستند. منظري ارايه يارانه را فقط به گردشگراني مجاز مي‌داند كه با مدارك و مستندات بتوانند نشان دهند كه گردشگر هستند و با هدف گردشگري به اين استان سفر مي‌كنند، اما دزفولي از يارانه «برابر» سخن مي‌گويد. يارانه‌اي كه نه به صنف و نه به قشر خاصي تعلق بگيرد و سفر به چابهار و ايرانشهر و زاهدان براي همه مردم ارزان و قابل دسترس شود.
يارانه سفر در تجارب جهاني
سال 2016 سال خوبي براي صنعت گردشگري تركيه نبود. حمله تروريستي و مسائل امنيتي تركيه 30درصد از گردشگران ورودي به اين كشور را كاهش داد كه در راس آنها گردشگران آلماني بودند كه به دليل مرگ شهروندان آلماني در بمب‌گذاري رغبت خود را به سياحت در تركيه از دست دادند. كاهش چشمگير حضور گردشگرها در اين سال وزير گردشگري تركيه را واداشت تا در گفت‌وگو با «رويترز» تخصيص يارانه سوخت را به عنوان راه‌حلي براي ارزان‌كردن سفرهاي هوايي و در نتيجه جبران خسارت مطرح كند. تمركز دولت تركيه به جذب دوباره گردشگران آلماني و روسي به كمك يارانه‌هاي دولتي باعث شد كه تنها با گذشت دو سال از وقوع حادثه تروريستي، 16 ميليون گردشگر خارجي در سال 2018 و با رشد 30.4 درصدي به نسبت سال قبل وارد كشور تركيه شوند. اقدامات دولت تركيه عملا توانست اعتماد آلماني‌ها را جلب كند تا جايي كه سال 2018 آلماني‌ها بعد از روس‌ها و قبل از ايراني‌ها دومين كشوري بودند كه با افزايش 25 درصدي 1.5 ميليون توريست روانه تركيه كردند. در واقع دولت تركيه در سال 2016 و 2017 مبلغي معادل6هزار دلار به ازاي هر هواپيماي ورودي يارانه پرداخت كرد و اين مبلغ را براي سال 2018 به 9هزار دلار افزايش داد. به نقل از پايگاه خبري FVW تركيه در سال 2018 با هدف قرار دادن گردشگران اروپاي غربي، به ويژه آلماني‌ها، به هواپيماهايي كه بيش از 100 صندلي داشتند و با توجه به ماه ورودي يارانه تخصيص داد. براي اين كار حد پايين 11 مسافر از سوي هر آژانس هم تعيين شده بود. اما تركيه تنها كشوري نيست كه در سال‌هاي اخير به وسيله پرداخت يارانه هوايي و تسهيل سفر ارزان به رونق گردشگري خود كمك كرده است؛ مقدونيه نيز با هدف‌گذاري روي روس‌ها به ازاي هر گردشگر 15 تا 65 يورو يارانه پرداخت مي‌كند كه مبلغ اين يارانه بسته به نوع وسيله نقليه‌اي است كه گردشگران با آن وارد يونان مي‌شوند. به نقل از «دنياي اقتصاد» روسيه نيز با پرداخت يارانه هزينه‌هاي سفر را كاهش داده است و اين يارانه‌ها بر مبناي حجم ورودي فصل و بيشترين تعداد بهينه گردشگران بستگي دارد. پرداخت يارانه سفر با اينكه در كشورهاي نامبرده به توسعه گردشگري و جبران خسارات منجر شده است، با اين حال در ايران اين اقدام، مخصوصا در باره استان سيستان و بلوچستان هنوز از مرحله وعده به عمل منجر نشده است.
وعده‌هاي پرداخت يارانه سفر
پيگيري بسته سفر به استان سيستان و بلوچستان وعده‌اي است كه جلال‌زايي به «اعتماد» مي‌دهد اما اين نخستين‌باري نيست كه صحبت پرداخت يارانه سفر به استان سيستان و بلوچستان مي‌شود. صدرا عمويي، معاون گردشگري علمي و فرهنگي دانشجويان ايران (جهادانشگاهي) نيز ارديبهشت امسال در گفت‌وگو با «آنا» از تخصيص يارانه سفر صحبت كرده بود تا با ايجاد «شرايط سفرهاي ارزان براي طبقه متوسط و متوسط به پايين» حوزه گردشگري داخلي را فعال كند كه در شرايطي كه حضور گردشگر بين‌المللي پيچيدگي‌هاي خاص خود را در ورود به ايران دارد، بتوان با تخصيص يارانه سفر و معرفي مقاصد جديد وضعيت را به جايي رساند كه «اگر ارزي به كشور وارد نمي‌شود پولي هم از كشور خارج نشود.». با اينكه عمويي وعده پرداخت يارانه سفر را به استان خاصي نسبت نداده است اما «مسعود سلطاني‌فر»، رييس وقت سازمان ميراث فرهنگي در سال 95 از پرداخت يارانه سفر به مقاصد جديد داخلي به گردشگران خبر داده بود كه مسير زاهدان، زابل، چابهار و تهران به عنوان نخستين مقصد جديد به گردشگران داخلي ارايه مي‌شد و قرار بود يك‌سوم هزينه سفر به اين مقاصد پرداخت شود. وعده‌اي كه عملا محقق نشد تا جايي كه «محمد محب خدايي» معاون وقت گردشگري دو سال بعد از اين وعده و در گفت‌وگو با «ايران» از طرح يارانه سفر اظهار بي‌اطلاعي كرد. با اين حال بسته سفر وعده‌اي است كه جلال‌زايي آن را با جزييات بيشتري به نسبت طرح‌هاي قبل در اختيار «اعتماد» قرار مي‌دهد: «اين بسته‌ها همان يارانه سفر هستند كه قرار است در قالب تور به آژانس‌هاي گردشگري ارايه شوند.» طبق اين بسته‌ها اگر آژانس‌ها تعداد مشخصي گردشگر را به اين استان بياورند در هزينه‌هاي هتل يا هزينه‌هاي حمل‌و‌نقل يا هزينه‌هاي خدماتي تخفيف‌هاي مخصوص خود را خواهند گرفت. در اين صورت اگر چنين بسته‌اي محقق شود افرادي كه در قالب تور وارد استان مي‌شوند، مي‌توانند هزينه كمتر از دو ميليون بپردازند اما سوال اينجاست كه آيا سفرهاي هوايي به اين استان مي‌تواند همان‌طور كه گفتيم براي همه ارزان شود تا گردشگرهايي كه از خدمات تور و هتل هم استفاده نمي‌كنند وارد ديار ناشناخته‌ها شوند يا خير؟