ايران و اروپا كمتر از يك ماه تا رسيدن به توافقي كه برجام را زنده نگه دارد، فاصله دارند. 15 شهريور ماه بود كه تهران گام سوم در مسير كاهش تعهدات برجامي را برداشت و براي سومين بار در 6 ماه گذشته، مهلتي 60 روزه به بازماندگان در توافق هسته‌اي با تركيب 1+4 داد تا شايد بتوانند مانع از پايان توافقي شوند كه به اذعان اروپايي‌ها نخستين دستاورد واحد آنها در چند دهه گذشته در حوزه سياست خارجي به شمار مي‌آيد.
نفس‌هاي برجام در حالي به شماره افتاده است كه در 4سال گذشته چهره‌هايي كه ساعت‌ها در وين، ژنو يا لوزان براي رسيدن به توافقي 6 جانبه بر سر بند بند برجام با هم جنگيده بودند، جاي خود را به سياستمداراني داده‌اند كه برجام را به ارث برده‌اند و سهمي در تولد آن نداشته‌اند. باراك اوباماي دموكرات كه در كارنامه خود سابقه تماس تلفني با همتاي ايراني خود را هم دارد، جاي خود را به دونالد ترامپ جمهوري‌خواه داده كه برجام را طبق وعده انتخاباتي‌اش كنار زده است. امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه و بوريس جانسون، نخست‌وزير بريتانيا نيز توافق هسته‌اي را از سلفاي خود به ارث برده‌اند اما در كلام مي‌گويند كه خواهان حفظ اين توافق با تهران هستند. در روسيه و چين چهره‌هاي برجامي دست نخورده باقي مانده اما ترجيح مي‌دهند بيشتر نقش ناظر را ايفا كنند و توپ نجات توافق را به زمين اروپايي‌ها بيندازند. در اين ميان تازه‌ترين چهره برجامي كه مي‌رود تا از قطار اين توافق پياده شود فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپاست كه در بدو مذاكرات ميان ايران و 1+5 وقت در سال 1392 جاي كاترين اشتون را در سياست خارجي اتحاديه اروپا گرفت و در 5 سال گذشته هم براي حصول برجام و هم براي حفظ آن تلاش كرد. با پايان دوره ماموريت فدريكا موگريني در اين پست او كرسي خود را به «جوزپ بورل» از اسپانيا مي‌دهد.
جوزپ بورل، سياستمداري كهنه‌كار و 72 ساله كه از اين پس عنوان مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا را به خود اختصاص داده است. جانشين موگريني يكي از كهنه‌كارهاي عالم سياست در كشورش است. بورل كه يك كاتالون سوسياليست است و با جدايي كاتالونيا از اسپانيا مخالفت كرده، مرز‌ها را «زخم‌هايي بر صورت زمين» خوانده است. او در كارنامه خود ليستي از تخصص‌ها را دارد: از مهندس هوافضا، دكتراي اقتصاد و متخصص كامپيوتر. به گزارش تابناك، جوزپ بورل در كابينه اسپانيا علاوه بر وزارت خارجه، پست‌هايي چون وزير مشاور در امور مالي (۱۹۸۴)، وزير راه و ترابري و محيط زيست (۱۹۹۱ تا ۱۹۹۳) داشته و كانديداي سوسياليست‌ها براي نخست‌وزيري در انتخابات سال ۲۰۰۰ نيز بوده است. بورل در صحنه سياست اتحاديه اروپا نيز نام آشناست و از سال ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۷ رييس پارلمان اروپا بود. بورل دانش‌آموخته دانشگاه استنفورد امريكا و از مخالفان برگزيت، استقلال كوزوو از صربستان و جدايي كاتالونيا از اسپانياست. او يك بار با اشاره به قدرت‌هاي بزرگ همچون چين، روسيه و ايالات متحده گفته بود:«ما در دنياي غول‌ها زندگي مي‌كنيم و اگر نجنبيم بيش از پيش به حاشيه خواهيم رفت.» بورل گرچه مرز‌ها را به مثابه زخم تلقي مي‌كند اما همزمان خواهان امنيت مرزهاي اتحاديه اروپا در قبال مهاجرت‌هاي جمعي شده است. او از جمله به نرخ زاد و ولد در آفريقا اشاره كرده و از سياستمداران اروپايي دعوت كرده كه براي مشكلات آتي دورانديشي كنند.
از حمايت از برجام تا تاكيد بر اروپاي واحد
پارلمان اروپا روز دوشنبه شاهد سخنراني «جوزپ بورل» بود كه به نوعي مي‌توان آن را آشنايي با عقايد او خواند. هر چند براي ايراني‌ها سخنان او درباره برجام از اهميت فوق‌العاده‌اي برخوردار بود اما براي اتحاديه اروپا و 28 كشور عضو آن مهم بود كه بدانند وزير امور خارجه اسپانيا كه قرار است از اول ماه نوامبر به عنوان نماينده آنها در حوزه سياست خارجي صحبت كند چه خط‌مشي در قبال كشوري چون روسيه يا چهره‌اي مانند دونالد ترامپ دارد. همزمان نگاه‌ها به رويكرد بورل نسبت به برگزيت(خروج بريتانيا از توافق هسته‌اي) هم دوخته شده است.
جوزپ بورل كه پيش از اين نيز حمايت خود از برجام را اعلام كرده بود اين بار نيز با اشاره به لزوم حفظ اين توافق هسته‌اي گفت:«حفظ اين توافق، دفاع از امنيت و منافع خود ما به‌شمار مي‌رود ضمن اينكه سبب مي‌شود از وقوع اتفاقي ناگوارتر اجتناب كنيم. براي حفاظت از برجام، حفظ وحدت سياسي اروپايي‌ها بسيار ضروري و مهم است.»
صداي واحد اروپا، عبارتي بود كه در سخنراني اخير بورل چندين بار شنيده شد. در حالي كه در چند سال اخير زمزمه‌هاي جدايي از اتحاديه اروپا توسط احزاب راستگرا در كشورهاي متعدد اروپايي شنيده شده است، سكاندار جديد كميسيون سياست خارجي اتحاديه اروپا تاكيد كرد كه اروپا بايد در تحولات بين‌المللي صداي يگانه‌اي داشته باشد.«توسعه ظرفيت نظامي كاربردي از سوي اروپا» نيز يكي ديگر از كليدواژه‌هاي مهم بورل در اين سخنراني بود. در دو سال گذشته پس از روي كارآمدن دونالد ترامپ در امريكا و سياست‌هاي خصمانه و يكجانبه‌گرايانه‌اي كه او در معادله‌هاي بين‌المللي اتخاذ كرده بسياري از سياستمداران اروپايي نسبت به ايده شكل‌گيري ارتش واحد اروپا يا قواي نظامي مختص اين قاره چراغ سبز نشان داده‌اند. به نظر مي‌رسد كه بورل نيز يكي از حاميان چنين ايده‌اي باشد. او در بخش‌هاي ديگري از سخنانش در اين باره گفت: اتحاديه بايد هزينه بيشتري براي دفاع از خود همچنين استقرار نيروهاي جنگي مختص اين اتحاديه تخصيص دهد.
ترس از اروپاي ضعيف در برابر چين و امريكا
«جوزپ بورل» پيش از معرفي به عنوان جانشين فدريكا موگريني نيز چندان با سياست‌هاي ترامپ در قبال اروپا همراه نبود و به نظر مي‌رسد كه در نخستين سخنراني خود نيز نتوانست اين مخالفت با اصلي‌ترين متحد فراآتلانتيكي اتحاديه اروپا را پنهان كند و با اشاره به سياست «اول امريكاي دونالد ترامپ» گفت:«من اطمينان دارم اگر با يكديگر و در كنار يكديگر عمل نكنيم، اروپا نمي‌تواند برنامه‌هاي خود را به پيش ببرد. در روزگاري كه ترامپ از «اول امريكا» سخن مي‌گويد و چين هم در مواجهه با امريكاست، اروپا بايد به سختي كار كند تا در تقابل فزاينده واشنگتن و پكن جايگاه خود را داشته باشد و صداي خود را برساند.»
جوزپ بورل كه از منتقدان اروپاي تضعيف شده است و اعتقاد دارد كه بروكسل بايد رفتارهاي مستقل‌تري از خود در عرصه بين‌المللي نشان دهد در ادامه اظهاراتش گفت:«ما اگر در خانه مشكلات خود را برطرف نكنيم، نمي‌توانيم يك بازيگر جهاني باشيم.»
اروپا به شرق بچرخد
در رسانه‌هاي بين‌المللي «نگاه به شرق» جوزپ بورل كه در سخنراني اخير او نيز بروز داشت بيش از ساير موضوعات به چشم آمد. بورل در جايگاه هشدار به اروپايي‌ها اعلام كرد كه بايد برقراري ثبات و امنيت در مرزهاي شرقي خود را به اولويتي در سياست خارجي تبديل كنند. او تاكيد كرد كه اگر اروپا مي‌خواهد بازيگري در سطح جهاني باشد بايد بتواند مشكلاتش در مرزهايش را حل و فصل كند. بورل در بخش‌هاي ديگري از سخنراني‌اش نسبت به افزايش سطح تنش با روسيه در ميان كشورهاي اروپايي هشدار داد و تاكيد كرد كه جهان به سمت بدتر شدن در حال تغيير است.
از مجموع سخنان بورل مي‌توان به اين نتيجه رسيد كه او تقويت اعتبار اروپا را به يكي از اصلي‌ترين اولويت‌هايش در حوزه سياست خارجي تبديل كرده و اعتقاد دارد كه جايگاه اروپا از سوي چين و روسيه در معرض خطر قرار گرفته است. بر همين اساس او در سخنراني اخير خود تلاش كرد، نوري بر مرزهاي شايد فراموش شده شرقي اروپا بيندازد و گفت: منطقه بالكان و جبهه شرقي اروپا بايد به اولويت اصلي ما در حوزه سياست خارجي تبديل شود. او اعلام كرد كه «كوزوو» نخستين مقصد او به عنوان مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا خواهد بود. او در حالي كوزوو را به عنوان نخستين ميزبان خود پس از حضور در اتحاديه اروپا انتخاب كرده كه صربستان و 4 كشور ديگر عضو اتحاديه اروپا هنوز استقلال كوزوو را به رسميت نشناخته‌اند.
در حالي كه سخنان و موضع‌گيري‌هاي بورل در روسيه با دقت بسيار دنبال مي‌شود، او در سخنراني خود خواهان اتخاذ سياستي متوازن در برابر روسيه شد. اين در حالي است كه در ميان كشورهاي اروپايي برخي مخالف تلاشهاي فرانسه و فنلاند براي توسعه روابط با مسكو هستند. روسيه از سال 2014 تاكنون به دليل الحاق كريمه به خاك خود و جدال با اوكراين بر سر اين مساله در حال تحمل تحريم‌هاي اتحاديه اروپاست و اين در حالي است كه امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه اخيرا تلاش‌هايي را براي كاهش تنش ميان اتحاديه اروپا و مسكو آغاز كرده است. بورل در طول سخنراني‌اش بارها تاكيد كرد كه كشورهاي عضو اتحاديه بايد سياستي واحد را در قبال روسيه اتخاذ كنند و بر همين اساس تاكيد كرد تا زماني كه روسيه در رويه خود تغييري ايجاد نكرده، تحريم‌ها بايد باقي بمانند. در چند ماه اخير رويكرد نرم و منعطف برخي كشورهاي اروپايي به خصوص فرانسه نسبت به روسيه صداي انتقاد سايرين را بلند كرده همچنين اين تحليل را قوت بخشيده كه مسكو بتواند از اين شكاف در اروپا به نفع خود استفاده كند.
فايننشال تايمز درباره جوزپ بورل مي‌نويسد: «انتخاب او به عنوان جانشين فدريكا موگريني از سوي برخي با استقبال روبه‌رو شده چراكه تجربه او را براي آينده اين اتحاديه مناسب مي‌دانند اما همزمان منتقدان به سن و سال او ايراد گرفته و همزمان لحن بي‌تعارف او را چندان نمي‌پسندند. بورل در بخش‌هايي از سخنراني روز دوشنبه‌اش با تكرار لزوم استقلال بيشتر اتحاديه اروپا خطاب به حاضران گفت: در زمان‌هايي كه اقتصاد، تكنولوژي و تجارت به ابزارهاي سياسي تبديل شده‌اند، اروپا بايد بتواند اتحاد خود را حفظ كند.»
بورل در بخش‌هاي ديگري از سخنانش با تاكيد بر اينكه از احياي رابطه با واشنگتن استقبال مي‌كند، گفت: ما در اروپا متحد امريكا بوديم و متحد اين كشور باقي خواهيم ماند اما همزمان نگراني‌هاي مشروع و مقبولي درباره حركت‌هاي يك‌جانبه امريكا داريم كه بر خلاف روحيه همكاري امريكا و اتحاديه اروپا در قالب چندجانبه‌گرايي بوده است.
اروپا گفت‌وگوهاي منطقه‌اي را
به ائتلاف نظامي در خليج‌فارس ترجيح دهد
«جوزپ بورل» در بخش‌هاي ديگري از سخنانش به قدرت اقتصادي و توان سياسي اتحاديه اروپا اشاره و تاكيد كرد كه بايد توازني ميان اين دو ايجاد كرد. او با ابرقدرت خواندن اروپا در حوزه مالي گفت كه اعتقاد دارد اين اتحاديه از ظرفيت‌هاي ديپلماتيك بسياري برخوردار است كه آن را به يكي از مهم‌ترين بلوك‌ها در عرصه بين‌المللي تبديل كرده است. اين سياستمدار 72 ساله اسپانيايي به اروپايي‌هاي نشسته در سالن يادآوري كرد كه بايد زبان قدرت را بياموزند.
جوزپ بورل در بخش‌هاي ديگري از سخنانش از تصميم اتحاديه اروپا براي عدم پيوستن به ائتلاف نظامي امريكا در تنگه هرمز استقبال و تاكيد كرد كه اتحاديه اروپا بايد به جاي همراهي با چنين ائتلاف‌هايي تلاش كند، كنفرانسي منطقه‌اي با حضور تمام بازيگران اين منطقه برگزار كند تا به بستري براي گفت‌وگوهاي منطقه‌اي در خليج‌فارس تبديل شود. جوزپ بورل در اين باره گفت:«اعزام نيروهاي بيشتر به منطقه در زماني كه وضعيت مي‌تواند به يك منازعه تبديل شود، بهترين راهكار نيست.»
جانشين فدريكا موگريني در سخنراني‌اش، بحث‌هاي به روز‌تر را هم وارد كرده و با «مشكل خواندن» اقدام واشنگتن در چراغ سبز دادن به حمله تركيه به سوريه گفت:«اگر من الان مسوول بودم عليه اين اقدام واشنگتن اقدام مي‌كردم.»
اظهارات جوزپ بورل درباره اسراييل نيز با انتقادهايي روبه‌رو شده است. او از مخالفان و منتقدان سرسخت عمليات نظامي اسراييل در غزه است و همزمان طرفدار راهكار دو كشوري براي حل و فصل مساله ميان اسراييل و فلسطين است. او همچنين به عنوان سياستمدار اروپايي ايران‌دوست در ميان اسراييلي‌ها شناخته مي‌شود چراكه يك بار در اظهاراتش عنوان كرده بود اينكه ايران مي‌خواهد اسراييل را از صفحه روزگار محو كند چيز جديدي نيست. او همچنين بارها و بارها از نقش ثبات‌زاي ايران در سوريه تمجيد و تعريف كرده است.
به گزارش «اعتماد» بورل در حالي عنوان رييس كميسيون سياست خارجي اتحاديه اروپا را به خود اختصاص مي‌دهد كه تهران و بروكسل روزهاي بحراني را پشت سر مي‌گذرانند. ايران يك سال پس از صبر راهبردي كه در برابر كناره‌گيري امريكا از توافق هسته‌اي و انفعال اروپا كرد، گام‌هاي برجامي در مسير معكوس را آغاز كرده و تاكنون تلاشهاي اروپا به رياست فرانسه براي حل و فصل اختلاف، ره به جايي نبرده است. يكي از اصلي‌ترين انتقادهاي ايران به اروپا، وابستگي اقتصادي 28 كشور به اقتصاد امريكاست به گونه‌اي كه بانك‌ها و كمپاني‌هاي اروپايي از ترس تحريم‌هاي خزانه‌داري امريكا، رفتن از بازار ايران را به ماندن در آن ترجيح داده‌اند. در چنين شرايطي مي‌توان گفت كه تهران و جوزپ بورل از اتحاديه اروپا يك انتظار دارند: اعاده استقلال سياسي و اقتصادي. ماموريتي كه بايد ديد آيا سياستمدار كهنه‌كار اسپانيايي از پس آن برخواهد آمد يا خير؟