كركس‌ها در اقصي‌نقاط دنيا، به استثناي استراليا و قطب جنوب مشاهده مي‌شوند. مدت‌هاست كه خبرهاي نگران‌كننده‌اي از كاهش جمعيت كركس‌ها در كشورهاي مختلف به گوش مي‌رسد. جمعيت ۳ گونه از كركس‌هاي هندوستان، تنها در حدفاصل سال‌هاي ۱۹۹۲ تا ۲۰۰۷ ميلادي بين ۹۷ الي ۹۹.۹ درصد، كاهش بي‌سابقه‌اي را تجربه كرد. البته هم‌اكنون كاهش جمعيت‌ها در هندوستان، نپال و پاكستان نسبت به گذشته، كند شده اما همچنان نگراني‌هايي جدي احساس مي‌شود. به جز كشورهاي آسيايي مانند نپال و پاكستان، كشورهاي اروپايي نظير ايتاليا و اسپانيا هم دغدغه و برنامه‌هاي جدي براي حفاظت از كركس‌ها دارند. ايران، ميزبان ۵ گونه كركس با نام‌هاي كركس سياه (Cinereous Vulture)، كركس اوراسيايي (Griffon Vulture)، كركس كوچك (Egyptian Vulture)، هما (Lammergeier) و كركس پشت سفيد (Indian White-backed Vulture) است. دانسته‌ها در مورد كركس‌هاي ايران، اندك و در مقابل مرز نادانسته‌ها، فراخ است. روزنامه اعتماد براي بررسي دلايل اهميت حفاظت از كركس‌ها گفت‌وگويي با عليرضا هاشمي، مدير گروه پرندهشناسي طرلان و عضو گروه تخصصي كركس‌هاي اتحاديه بين‌المللي حفاظت از طبيعت و منابع طبيعي
(IUCN/SSC/ Vulture Specialist Group) داشته است.
چرا بقاي كركس‌ها مهم است؟
نقش كركس‌ها در طبيعت مهم و حياتي است. اگر كركس‌ها بقاياي در حال فساد جانوران را از اكوسيستم‌ها حذف نكنند، احتمال پراكنش جدي بيماري‌هاي مسري وجود خواهد داشت و سلامت اكوسيستم‌ها مي‌تواند به راحتي از دست برود.
در اسپانيا تحقيقاتي انجام شده كه نشان داده كركس‌ها از طريق لاشه‌خواري هر ساله سودي معادل ۵۰ ميليون دلار را تنها به صنعت دامداري اين كشور تزريق مي‌كنند چرا كه اگر آنها لاشه‌هاي دام را نخورند، دامداران موظف خواهند بود كه لاشه‌ها را به مراكز خاصي حمل كرده و معدوم‌شان كنند.
وضعيت كركس‌ها در ايران چگونه است؟
پيشينه تاريخي و ادبيات ما نشان مي‌دهد كه ايراني‌ها از گذشته با كركس‌ها آشنا بوده‌اند. اين شعر از گلستان سعدي كه مي‌گويد: هماي بر همه مرغان از آن شرف دارد/ كه استخوان خورد و جانور نيازارد؛ بيانگر يك خصلت متفاوت از يك گونه كركس بسيار زيبا و نادر است كه شاعر تواناي پارسي به درستي آن را توصيف كرده. در حقيقت موقعيت جغرافيايي و وسعت كشورمان باعث شده شاهد حضور پررنگ كركس‌ها باشيم يعني حتي در شرايط كنوني هم كه كركس‌ها تا به اين اندازه با تهديدات جدي در دنيا مواجهند، مشاهدات ما از كركس‌ها در كشورمان به نسبت خوب و زياد است.
آيا مستندات علمي هست كه اين گفته شما را تاييد كند؟
واقعيت اين است كه ما تا پيش از عضويت ايران در كارگروه تخصصي حفاظت از پرندگان شكاري مهاجر كه در اصل بخشي از توافق Memorandum of Understanding on the Conservation of Migratory Birds of Prey in Africa and Eurasia (Raptors MoU) است، مطالب خيلي زيادي در مورد كركس‌ها نمي‌دانستيم. نشست عضويت ايران در اين كارگروه تخصصي، در اواخر زمستان 93و در جزيره قشم برگزار شد. گروه پرندهشناسي طرلان هم با حسن نظر گروه پرندگان و دفتر حيات وحش به عنوان نماينده بخش غيردولتي در اين نشست حضور داشت و من آنجا با نماينده و مسوول كارگروه حفاظت از پرندگان شكاري مهاجر در كنوانسيون حفاظت از گونه‌هاي مهاجر وحشي (Convention on the Conservation of Migratory Species of Wild Animals, CMS) آشنا شدم و با تجميع گزارشات سازمان حفاظت محيط زيست و اطلاعات موجود گزارشي هم از وضعيت پرندگان شكاري كشورمان ارايه كردم كه بسيار مورد توجه قرار گرفت. در خلال صحبت‌هايي كه در اين نشست داشتيم، كارشناسان حاضر تاكيد مي‌كردند كه ۸۰ الي ۸۵ درصد از جمعيت جهاني كركس‌هاي مصري در دنيا از بين رفته؛ حال آنكه ما در كشور خودمان و مخصوصا جزيره قشم مشاهدات به نسبت خوبي از اين گونه داريم اما در آن زمان هيچ مطالعه علمي قابل استنادي به خصوص از وضعيت زادآوري و لانه‌سازي اين گونه از كشورمان در دست نداشتيم كه بتوان براساس آن در مورد وضعيت اين گونه با قاطعيت صحبت كرد. دعوت اين كارشناسان براي نشست كركس مصري بلغارستان كه قرار بود دو ماه ديگر برگزار شود، زمينه‌اي را فراهم كرد كه براساس آن مطالعه كلي را در اين زمينه آغاز كرديم.
دقيقا چه مطالعه‌اي در اين زمينه انجام شد؟
از آنجايي كه قرار بود در نشست بلغارستان، برنامه حفاظت از كركس مصري به صورت بين‌المللي نگاشته شود در نتيجه ما هم نياز داشتيم كه گزارش‌هايي مستند از حضور اين گونه را در كشورمان ارايه دهيم؛ حال آنكه چنين چيزي تا آن زمان در دست نبود. طبيعي است كه حضور در اين برنامه براي گروه طرلان و مهم‌تر از آن كشورمان اهميت داشت بنابراين تصميم گرفتيم با هماهنگي سازمان حفاظت محيط زيست، پورتالي تحت عنوان «پورتال تخصصي گزارش‌هاي كركس مصري» به آدرس http: //www.ornithology.ir/ev/ راه‌اندازي شود.
اين پورتال توانست با همكاري بخش دولتي و غيردولتي نه‌تنها مشاهدات و برخي سرشماري‌ها را از اين گونه ثبت كند بلكه در عين حال اقدام به يك نظرسنجي كند و عوامل تهديدكننده و حفاظتي را از ديد كارشناسان دو بخش دولتي و غيردولتي مورد توجه قرار دهد.
در اين پورتال، پرسشنامه‌اي وجود دارد كه كارشناسان و علاقه‌مندان مطلع مي‌توانند در آن داده‌هاي مستند مربوط به زادآوري، سرشماري‌ها و جاهايي كه اين گونه را در آن مشاهده كرده‌اند؛ ثبت و حتي عكس ارسال كنند.
با انجام همين كار به ظاهر ساده توانستيم يك گزارش آماري و ارزيابي خوب اوليه از وضعيت كركس مصري دست‌كم در ظرف سال‌هاي اخير داشته باشيم. يكي از دستاوردهاي جالب من از اين ارزيابي، حضور شاخص كركس‌ها در زباله‌داني‌ها بود. همان‌طوركه مي‌دانيد، روي موضوع مديريت پسماند كارهايي انجام شده اما هنوز كافي نيست چنانچه خيلي از زباله‌هاي سمي ما مانند باطري هستند كه راهي مراكز دفن بهداشتي مي‌شوند.
به هر صورت توانستيم در نشست بلغارستان با دست پر حاضر شويم و آنجا بود كه من با مسوول كميته تخصصي حفاظت از كركس‌هاي اتحاديه جهاني حفاظت (IUCN/SSC/ Vulture Specialist Group) آشنا شدم. طي صحبت‌هايي كه داشتيم، متوجه شدم كه اين موضوع مديريت پسماند چقدر مهم است و با چه جزيياتي بايد روي آن كار شود.
خاطرم هست كه انجمن جهاني پرندگان
(BirdLife International) هم در سال ۲۰۱۵ خبري را در همين زمينه با اين مضمون كه «ايران مصرف داروي ديفلوفناك را در دامپزشكي به‌طور كامل ممنوع كرد» منتشر كرده. درست است؟
بله درست است. در آن زمان مسوول كميته تخصصي حفاظت از كركس‌هاي اتحاديه جهاني حفاظت در صحبت‌هايي كه با ايشان داشتم، تاكيد داشتند كه يكي از بزرگ‌ترين تهديدهاي كركس‌ها در جهان داروي ديفلوفناك و مشتقات آن است و مي‌خواستند بدانند كه آيا ما مي‌توانيم كمكي در اين زمينه انجام دهيم يا خير. اين موضوع را با دفتر حيات وحش سازمان حفاظت محيط زيست و به‌طور اختصاصي دفتر بيماري‌ها مطرح كرديم و بنا شد كه اول شواهد و مستنداتي در اين زمينه ارايه شود.
بررسي شواهد و مستندات به خوبي نشان داد كه وقتي اين داروي غيراستروئيدي به دامي تزريق مي‌شود، تا چند هفته بعد از تزريق و حتي پس از مرگ اين تركيب شيميايي را با خود خواهد داشت. بنابراين اگر هر پرنده شكاري به هر دليلي طي اين مدت از اين لاشه تغذيه كند، يا خواهد مرد يا فلج خواهد شد يا اثرات مخرب دارو به صورت شديد در او بروز خواهد كرد.
در آن زمان سازمان حفاظت محيط زيست اين اطلاعات را در اختيار سازمان دامپزشكي قرار داد و آنها اعلام كردند كه اين دارو را در ايران استفاده نمي‌كنند؛ ضمن اينكه با هماهنگي‌هايي كه سازمان محيط زيست و سازمان دامپزشكي انجام دادند در نهايت واردات، توليد و مصرف دامپزشكي اين دارو محدود و ممنوع اعلام شد. در خاورميانه ما اولين كشوري بوديم كه اين اقدام را انجام داديم و آن زمان هم خيلي از منابع خبري مهم حفاظتي حيات وحش آن را بازتاب دادند.
آيا برنامه عمل (Action Plan) خاصي براي حفاظت از كركس‌هاي جهان تدوين شده؟
در سال 2017-2016 برنامه عمل چندگانه براي كل كركس‌هاي دنيا نوشته شد كه نشست مربوط به آسياي آن در بمبئي هند برگزار شد. گروه پرندهشناسي طرلان به عنوان بخش غيردولتي در اين نشست حضور داشت. رويكرد جهاني به اين صورت است كه نخست (Multiple Action Plan) و (Single Action Plan) در سطح بين‌المللي نوشته مي‌شود و بعد آن را در حد ملي تدوين و بومي‌سازي كرده و به صورت منطقه‌اي و محلي اجرا مي‌كنند.
هدف اتحاديه جهاني حفاظت هم اين است كه تا سال ۲۰۲۰ ميلادي، كليه گونه‌هاي در معرض خطر جدي را از اين منظر پوشش داده باشند. اتفاقا اين موردي است كه كشور ما بايد همت مضاعفي جهت بهبود وضعيت و تدوين برنامه‌هاي واقعي و نه صرفا كاغذي به كار ببندد.
چرا كركس‌ها در كل دنيا در معرض خطر هستند؟
واقعيت اين است كه حدود ۸۰ درصد از جمعيت كركس‌ها در دنيا از بين رفته و از آنجايي كه خيلي از كركس‌ها از كشوري به كشور ديگر مهاجرت مي‌كنند، اهميت مساله بيشتر و از حيطه ملي به بين‌المللي وارد مي‌شود. به عنوان مثال خاطرم هست كه در يكي از جلساتي كه در كشور بلغارستان برگزار شده بود، يك متخصص فوق دكتري گزارشي را از حفاظت كركس در ايتاليا ارايه و اشاره مي‌كرد كه تحقيقات‌شان نشان داده كركس‌هايي كه در ايتاليا زادآوري مي‌كنند چون از آفريقا مي‌آيند و در آفريقا از زباله‌هاي رها شده تغذيه مي‌كنند، در بدن‌شان ميزان آرسنيك بالايي دارند كه اين ماده باعث مي‌شود تخم كركس‌ها در ايتاليا پوسته نازكي داشته باشد و جوجه قبل از در آمدن تخم از بين برود. با همين مثال ساده متوجه مي‌شويد كه چرا حفاظت از كركس‌ها فقط در يك كشور مهم نيست. از طرفي هميشه وضعيت موجودات در بالاي هرم‌هاي بيولوژيك از اهميت بالايي برخوردار است.
پيش‌تر اشاره كرديد كه كركس‌ها در كشور ما هم حضوري شاخص در مراكز دفع زباله دارند، اين مساله چقدر در كشور خودمان مي‌تواند براي كركس‌ها تهديد باشد؟
ما آمار تلفات چند ده عقاب دشتي را به دليل تغذيه از لاشه مسموم در كنار زباله‌داني‌ها داشته‌ايم و طبيعي است كه كركس‌ها و پرندگان شكاري ما هم در معرض اين خطر هستند. درست است كه در بخش تفكيك زباله پيشرفت‌هايي داشته‌ايم اما هنوز نتيجه‌اي كه بايد حاصل نشده. ما در كشور خودمان يك گونه شاخص از كركس‌ها را به نام هما داريم كه پرنده‌اي مقيم است بنابراين وظيفه حفاظت از آن فقط و فقط با خودمان است. اين نكته را هم اشاره كنم كه تحقيقات زيادي روي اين گونه در ايران انجام نشده بنابراين نه‌تنها وضعيت اين گونه نيازمند مطالعه است بلكه بايد روي تهديدات آن هم با جديت عمل كرد چون قرار نيست كه جاي ديگري براي اين گونه ارزشمند كاري انجام شود.
يكي از مهم‌ترين تهديدات كركس‌ها در حال حاضر كاهش طعمه است كه باعث شده رقابت زياد شود. غذاي كمتر در طبيعت به معناي رجوع بيشتر كركس‌ها به زباله‌داني‌ها و افزايش خطراتي مانند مواجهه با فلزات سنگين، مواد سمي و خطرناكي است كه به واسطه دفع باطري و باقيمانده مواد شيميايي وارد چرخه دفع پسماند شهري مي‌شوند. اين مواد يا در لحظه يا به مرور تاثيرات منفي خود را بر جا مي‌گذارند.
همه اينها را اگر در كنار تهديداتي مانند كاهش زيستگاه‌هاي امن براي لانه‌سازي و برداشتن جوجه‌هاي كركس‌ها توسط انسان از لانه و تعداد كم جوجه‌ها در هر زادآوري بگذاريد، متوجه مي‌شويد كه كركس‌ها براي بقا با انواع و اقسام مشكلات دست به گريبان و به واقع نيازمند كمك هستند به‌طور مثال بحث‌هايي مثل برخورد اين پرندگان با خطوط انتقال نيرو و ديگر موارد اينچنين نيز از جمله مواردي هستند كه يقينا بايد مورد توجه قرار گيرند.
به عنوان نماينده ايران در كارگروه تخصصي كركس‌ها چه برنامه‌هايي پيش رو داريد؟
ما در نظر داريم كه براي كل ۵ گونه كركس ايران، يك پورتال تخصصي داشته باشيم. اين پورتال كمك خواهد كرد كه اخبار، اطلاعات و دانش موجود از كركس‌ها را تكميل كنيم. تا زماني كه وضعيت كركس‌ها و تهديدات آنها را دقيق ندانيم، حفاظت از آنها هم معنايي نخواهد داشت. خبر شروع راه‌اندازي اين پورتال به زودي به اطلاع مخاطبين خواهد رسيد.
در خصوص بررسي وضعيت حضور كركس‌ها در برخي مناطق هم برنامه‌هايي در دست تدوين داريم. يقينا وراي همه اين اقدامات اطلاع‌رساني و بالابردن دانش عمومي در صدر فعاليت‌ها قرار خواهد داشت.
يكي از انتقادات جدي من در حال حاضر اين است كه سازمان حفاظت محيط زيست در حال نگارش برنامه عمل برخي گونه‌ها از جمله كركس مصري است اما نه از متخصصين مرتبط سوال مي‌شود و نه اينكه مي‌دانند تهديدات واقعي آن چيست. متاسفانه روال كار در مورد همه گونه‌هاي حيات وحش اين شده كه برنامه عمل جهاني را ترجمه مي‌كنند و تصور مي‌كنند اين برنامه مي‌تواند برنامه عمل ملي هم باشد در حالي كه اصلا اين‌طور نيست. تهديدات جهاني گونه‌ها در كل دنيا، فهرست مي‌شود اما ممكن است در يك كشور يك تهديد از تهديد ديگر مهم‌تر باشد. ارزيابي جهاني از اولويت‌هاي حفاظتي يك گونه مي‌تواند با اولويت‌هاي ملي فرق داشته باشد، پس اينكه بخواهيم يك برنامه عمل جهاني را در سطح ملي هم به عنوان برنامه عمل حفاظت از يك گونه مطرح كنيم، كاري است كه از اساس اشتباه است. موفقيت در مواردي مثل اعمال محدوديت مصرف دامپزشكي ديفلوفناك به روشني ارزش همكاري شانه به شانه بخش دولتي و غيردولتي را آشكار مي‌كند.
اگر كركس‌ها بقاياي در حال فساد جانوران را از اكوسيستم‌ها حذف نكنند، احتمال پراكنش جدي بيماري‌هاي مسري وجود خواهد داشت و سلامت اكوسيستم‌ها مي‌تواند به راحتي از دست برود.
ما آمار تلفات چند ده عقاب دشتي را به دليل تغذيه از لاشه مسموم در كنار زباله‌داني‌ها داشته‌ايم و طبيعي است كه كركس‌ها و پرندگان شكاري ما هم در معرض اين خطر هستند. درست است كه در بخش تفكيك زباله پيشرفت‌هايي داشته‌ايم اما هنوز نتيجه‌اي كه بايد حاصل نشده.