خبرنگاران رسانه‌هاي داخلي از مجتمع غني‌سازي شهيد عليمحمدي ديدار كردند
فردو نمايش قدرت در عمق زمين
سارا معصومي
كيلومتر ۲۵ مسير قم به تهران به خاكي كه بزنيد با فاصله‌اي نه چندان زياد از مسير اصلي در دل بيابان به مجتمع غني‌سازي شهيد دكتر مسعود عليمحمدي مي‌رسيد. اين مجتمع را به اختصار با نام «فردو» مي‌شناسند؛ نامي كه با عنوان تاسيسات هسته‌اي زيرزميني ايران گره خورده است. جست‌وجوي عنوان تاسيسات هسته‌اي فردو در اينترنت شما را به كلي‌گويي‌هايي كم و بيش مشابه درباره آن مي‌رساند: «ايران اين تاسيسات را در عمق 90 متري زمين براي غني‌سازي ساخت. از فردو زماني رونمايي شد كه سرويس‌هاي اطلاعاتي غرب از وجود آن سخن گفتند. ايران مي‌گويد به منظور محافظت از تاسيسات هسته‌اي خود در قبال بمباران‌هاي احتمالي دست به ساخت اين تاسيسات زده است.» بهمن‌ماه 1390 بود كه عنوان اين تاسيسات هسته‌اي رسما به پاسداشت تلاش‌هاي دانشمند ترور شده شهيد مسعود عليمحمدي به نام وي تغيير كرد. در جريان بحران‌سازي غرب از پرونده هسته‌اي ايران، فردو همواره يك مساله پررنگ در انتقادهاي طرف مقابل بود. دي ماه 1390 بود كه آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در اطلاعيه‌اي اعلام كرد كه ايران توليد اورانيوم با غلظت ۲۰درصد را در تاسيسات غني‌سازي فردو آغاز كرده و البته در برخي رسانه‌ها گفته شد كه درصد اين غني‌سازي در برخي بزنگاه‌هاي زماني به 27 درصد هم رسيده و بازرسان آژانس در نمونه‌هاي جمع‌آوري‌شده اين غلظت غني‌سازي را مشاهده كرده‌اند. با اين داده‌ها مي‌توان گفت كه فردو به چند دليل قرار گرفتن در عمق زمين، مخفي ماندن آن در يك بازه زماني طولاني، تبديل شدن آن به مركز غني‌سازي و انجام گرفتن غني‌سازي 20درصد در آن همواره خط قرمز مذاكره‌كنندگاني بوده كه مقابل ايران نشسته بودند.
بازگشت به گذشته در چند ساعت
دروازه‌هاي فردو براي نخستين‌بار در روزهاي پرهياهو پيرامون اقدام‌هاي برجامي ايران به روي خبرنگاران رسانه‌هاي داخلي باز شد. ايران در مسير كاهش تعهدات برجامي در پاسخ به تعلل‌هاي 1+4 براي بهره‌مندي اقتصادي ايران از برجام قرار گرفته و تاكنون چهار گام معكوس برجامي برداشته كه آخرين آن در اقدامي غيرقابل پيش‌بيني فعاليت‌هاي هسته‌اي كشورمان در فردو را نشانه گرفت. ايران در اين گام گازرساني به سانتريفيوژها در فردو را آغاز كرد و خبر از سرگيري غني‌سازي ولو تا 5 درصد ايران در اين تاسيسات به بمب خبري در فضاي رسانه‌اي تبديل شد. در چنين فضايي خبرنگاران ايراني كه چند روز قبل با حضور در تاسيسات هسته‌اي نطنز شاهد گام‌هاي برداشته‌شده ايران در سه مرحله پيشين بودند راهي اتوبان تهران – قم شدند تا از تاسيساتي گزارش بدهند كه بازرسان آژانس براساس برجام مي‌توانند به شكل روزانه و سرزده از فعاليت‌هاي جاري در آن بازديد داشته باشند.
در مسير رسيدن به تاسيسات هسته‌اي از جاده اصلي به جاده خاكي كه وارد بشويد، تدابير امنيتي مختص تاسيسات ملموس مي‌شود. اتوبوس حامل خبرنگاران پشت دروازه آهني ورود به تاسيسات متوقف مي‌شود و اصحاب رسانه‌هاي داخلي براي تحويل هر وسيله‌اي كه قابليت عكسبرداري يا ضبط صدا و ذخيره‌سازي اطلاعات را داشته باشد در صفي طولاني قرار مي‌گيرند. قدم به قدم در فاصله بسيار نزديك خبرنگاران نيروهاي امنيتي ويژه ايستاده‌اند. براي خبرنگاراني كه از تاسيسات هسته‌اي نطنز يا راكتور آب سنگين اراك (خنداب) و ديگر مكان‌هاي مختص فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران بازديد كرده‌اند، شديدتر بودن تدابير امنيتي به راحتي قابل ملاحظه است. خبرنگاران پس از بازرسي كامل در حالي كه خودكار و كاغذي براي يادداشت‌برداري در اختيار دارند راهي سالن‌هاي بازديد مي‌شوند و البته در ميانه اين مسير كوتاه هم دو تا سه بار اتوبوس حامل خبرنگاران تغيير مي‌كند. ساخت و سازها در زمين‌هاي داخل محوطه مجتمع ادامه دارد اما هيچ توضيحي در طول مسير درباره اين تاسيسات داده نمي‌شود و دريافت اطلاعات به اظهارات رسمي رييس مجتمع و سخنگوي سازمان انرژي اتمي در داخل سالن‌ها محدود مي‌شود. در طول مسير چند دقيقه‌اي، ماموران حفاظت امنيت تاسيسات در داخل اتوبوس نسبت به تدابير امنيتي داخل سالن‌ها و همچنين نكات ايمني كه خبرنگاران بايد رعايت كنند، هشدارهاي لازم را مي‌دهند. با كم شدن فاصله اتوبوس حامل خبرنگاران با تاسيسات اصلي، از دور دالاني نمايان مي‌شود كه دل كوه را شكافته است. اتوبوس از دل دالان‌هاي سيماني با سرعت بسيار پايين عبور مي‌كند و دروازه‌هاي آهني غول‌پيكري يكي پس از ديگري طي مي‌شوند. خبرنگاران بخشي از مسير را پياده طي مي‌كنند تا به اتاقك كوچكي مي‌رسند كه در آن بايد كفش‌هاي خود را با كاورهاي پارچه‌اي پوشانده و يونيفرم‌هاي سفيد رنگي را به تن كنند. داخل تاسيسات تا محدوده‌اي كه براي عبور و مرور خبرنگاران مجاز شمرده مي‌شد از وسعت چنداني در مقايسه با تاسيسات هسته‌اي نطنز برخوردار نبود اما ديوارهاي بتوني به اضافه ارتفاع بلند سقف نشان از نيت سازندگان براي طراحي محلي ايمن در برابر حملات احتمالي نظامي داشت. هرچند كه در برجام هم طرف مقابل ايران نتوانست مذاكره‌كنندگان ايراني را به بستن درهاي اين تاسيسات متقاعد كند و در نهايت به محدوديت زماني 15 ساله براي فعاليت در اين تاسيسات بسنده كرد اما گويا اقدام‌هايي كه ايران در 4 روز گذشته از اعلام گام چهارم برجامي در اين تاسيسات انجام داده خون تازه‌اي را به رگ‌هاي آن تزريق كرده است. جنب و جوش مختص فعاليت گازرساني و غني‌سازي در ميان تكنيسين‌هاي مجتمع كه صورت‌هاي خود را با ماسك پوشانده‌اند، قابل مشاهده است.
اگر همه‌چيز طبق معمول مندرج در برجام پيش مي‌رفت تاسيسات فردو همچنان بايد به عنوان يك مركز هسته‌اي، فيزيك و فناوري به كار خود ادامه مي‌داد. براساس تفاهم ايران و 1+5 وقت، تعداد ۱۰۴۴ ماشين IR1 در قالب شش آبشار ۱۷۴ تايي در يك بال در تاسيسات فردو باقي ماند. از زمان اجراي برجام تا پيش از گام چهارم ايران، دو زنجيره ۱۷۴ تايي شامل ۳۴۸ ماشين IR1 اقدام به توليد ايزوتوپ پايدار كردند. يكي از اين ماشين‌ها در بدو ورود خبرنگاران به داخل مجتمع در زيرزمين، قابل مشاهده بود. با دستور رييس‌جمهور مبني بر گازدهي به ماشين‌ها در فردو، روز چهارشنبه ۱۵ آبان عملا به چهار زنجيره
۱۷۴ تايي ديگر مشتمل بر ۶۹۶ سانتريفيوژ IR1 گازدهي شد. ورود به سالن قرارگرفتن سانتريفيوژها مساوي است با تسليم شدن به صداي بوق ممتدي كه در نتيجه فعاليت سانتريفيوژها به گوش مي‌رسد. ماشين‌ها مرتبا در رديف‌هاي مشخص و با شماره‌بندي دقيق دسته به دسته در كنار هم قرار گرفته‌اند و براساس توضيحات بهروز كمالوندي ايران در فردو هم مي‌تواند غني‌سازي 5 درصد و هم 20 درصد تا حتي بالاتر را انجام بدهد.
در سالن اصلي قرارگرفتن سانتريفيوژها، نوشته‌اي از مقام معظم رهبري به چشم مي‌خورد مبني بر اينكه برنامه هسته‌اي ايران تعطيل‌بردار نيست و نگاهي به جنب و جوش تكنيسين‌هاي فعال در مجتمع، اعضاي سازمان انرژي اتمي و حتي كادر نيروهاي ويژه كه مسووليت تامين امنيت و ايمني مجتمع را برعهده دارند بر اجرايي شدن اين تاكيد رهبري صحه مي‌گذارد.
ايران مي‌گويد تمام گام‌هايي كه تاكنون برداشته از قابليت بازگشت‌پذيري برخوردار هستند و به محض آنكه اروپا راهي براي تامين منافع اقتصادي ايران در برجام پيدا كند يا بتواند تحريم‌هاي امريكا عليه ايران را كه با كناره‌گيري واشنگتن از برجام بازگشتند، متوقف كند، تهران مسير طي‌شده را معكوس خواهد كرد. گام چهارم ايران عملا غني‌سازي را 11 سال زودتر به فردو بازگرداند، چرا كه براساس بندهاي 44 تا 51 برجام ايران به مدت ۱۵ سال، نبايد دست به فعاليت‌هاي غني‌سازي اورانيوم و تحقيق و توسعه مربوط به غني‌سازي اورانيوم در اين مجتمع مي‌زد.
كناره‌گيري امريكا از برجام به اضافه تعلل 1+4 در جبران اقتصادي نبود امريكا در اين توافق، دوباره پرونده هسته‌اي ايران را كه در نتيجه مذاكرات هسته‌اي منتهي به برجام، در روندي مشخص قرار گرفته بود در صدر اخبار بين‌المللي قرار داده است. گام‌هاي ايران در مسير كاهش تعهدات برجامي در مقابل تعلل‌هاي اروپا در انجام تعهدات‌شان طبق برجام، مسائلي چون افزايش ذخاير مواد در ايران، افزايش درصد غني‌سازي بالاتر از 3.67، فرجام بازطراحي راكتور اراك و همچنين جدال ميان ايران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي درباره مسائلي چون سطح دسترسي‌ها و نظارت‌ها را دوباره به صدر اخبار بازگردانده است. ايران بر سرعت برخي فعاليت‌هاي هسته‌اي خود كه هم به دلايل فني و هم مصلحت‌هاي سياسي در برجام پذيرفته بود، افزوده و در حالي كه تاكيد مي‌كند به دنبال سلاح هسته‌اي نيست، فعلا دست به توافق‌هايي چون پروتكل الحاقي در قبض و بسط نظارت‌ها و بازرسي‌ها نزده است. با اين‌همه آنچه خبرنگاران در نطنز و فردو به عنوان قلب تاسيسات هسته‌اي ايران ديدند گوياي آن است كه ايران در مسير معكوس‌سازي برخي تعهدات برجامي قرار گرفته اما گوياي آن است كه ديوار بي‌اعتمادي كه قرار بود با برجام از ميان ايران و غرب فرو بريزد باز هم در حال قد برافراشتن است.