گروه ديپلماسي
نخستين نشانه‌هاي اختلاف جدي ميان ايران و اروپا را بايد در ميان اظهارات سياستمدار كشوري جست كه در يك سال و نيم گذشته بيش از ساير همتاهاي خود در گعده برجام براي نجات توافق هسته‌اي تلاش كرده بود: فرانسه. در حالي كه امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه راه نجات برجام را پشت ميز مذاكره نشستن دوباره ايران و امريكا مي‌داند، وزير خارجه كابينه او در اظهاراتي كه روز پنجشنبه در ايران انعكاس پيدا كرد، زنگ‌هاي خطر براي پايان دادن به برجام از سوي اروپايي‌ها را به صدا درآورد.
ايران گام چهارم كاهش تعهدات برجامي را برداشته و گفته شده كه جلسه كميسيون مشترك برجام به درخواست اروپايي‌ها براي رسيدگي به وضعيت توافق هسته‌اي روز 6سپتامبر (۱۵ آذر) در وين برگزار خواهد شد. همزمان مجموعه‌اي از تحولات غيربرجامي بر فضاي حاكم بر چند و چون اجراي توافق تاثيرگذاشته كه اصلي‌ترين آنها مساله افزايش بهاي بنزين در ايران و اعتراض‌هاي مردمي به آن است. تنها ساعاتي پس از آغاز اين اعتراض‌ها، دولت دونالد ترامپ در امريكا بر موج اين اعتراض‌ها سوار شد و جريان‌هاي مخالف جمهوري اسلامي در خارج از كشور نيز با حضور در برنامه‌هاي تلويزيوني در رسانه‌هاي فارسي‌زبان اعتراف كردند كه از 3سال پيش براي به اين مرحله كشاندن ايران تلاش كرده‌اند.در حالي كه دولت ترامپ ادعا مي‌كند اعتراض‌ها در ايران بدان معناست كه سياست فشار حداكثري به فرجام رسيده، اروپايي‌ها به اضافه چين و روسيه بايد تلاش كنند با اجراي تعهدات خود ايران را از برداشتن گام‌هاي بيشتر در مسير معكوس برجام برحذر دارند.در چنين فضايي در حالي كه فدريكا موگريني، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا در آخرين روزهاي حضور در اين مسند مي‌گويد بايد مساله برجام را از ناآرامي‌ها در ايران جدا كرد و به هركدام در دو مسير جداگانه پرداخت، «ژان ايو لودريان»، وزير خارجه فرانسه در اظهاراتي همزمان با ايجاد ارتباط ميان اين دو مساله تهديد كرد كه احتمال دارد اروپا سازوكار موسوم به مكانيسم ماشه را به راه بيندازد. در حالي كه به نظر نمي‌رسد موضع لودريان موضع دو كشور ديگر هم در قبال گام‌هاي برجامي ايران باشد، وزير خارجه فرانسه تاكيد كرده كه اين كشور به‌طور جدي كليد زدن «مكانيسم ماشه» را كه به از سر‌گيري تحريم‌هاي سازمان ملل عليه ايران منجر خواهد شد، در دست بررسي دارد. لودريان همزمان ادعا كرده كه پاريس در تلاش است واشنگتن را مجاب كند فشارها عليه ايران را كاهش دهد.
ساعاتي پس از اين سخنان لودريان، عباس موسوي سخنگوي وزارت امور خارجه در واكنش به اظهارات وزير امور خارجه فرانسه در خصوص برجام و همچنين امكان بهره‌گيري از مكانيسم حل و فصل اختلافات اين سند گفت: اين اظهارات غيرمسوولانه و غيرسازنده بوده و شديدا، كارآمدي ابتكارات سياسي براي اجراي كامل برجام توسط كليه طرف‌ها در راستاي نظام رفع تحريم‌هاي برجام و مصوبات كميسيون مشترك را مخدوش مي‌كند.
سخنگوي وزارت خارجه در خصوص امكان بهره‌گيري فرانسه و ديگر اعضاي باقيمانده برجام از مكانيسم حل و فصل اختلافات نيز گفت: منطق و هدف مكانيسم حل و فصل اختلافات پيش بيني شده در برجام در نظر گرفتن اقدامات جبراني براي دو طرف است و اقدام جمهوري اسلامي ايران هم اجراي حق خود در ماده ۳۶ است و لذا برجام در شرايط كنوني اساسا به طرف‌هاي اروپايي اجازه نمي‌دهد كه در قبال اعمال حق مشروع ايران در پاسخ به اقدامات غيرقانوني و يكجانبه ايالات متحده و نقض اساسي تعهدات طرف‌هاي اروپايي، به اين مكانيسم استناد ورزند.
«ماريا زاخارووا»، سخنگوي وزارت خارجه روسيه نخستين مقام از كشورهاي عضو برجام بود كه نسبت به اين سخنان لودريان واكنش نشان داد وبه‌طور مفصل درباره برجام سخن گفت. وي در اين كنفرانس خبري به طرف‌هاي غربي توافق هسته‌اي هشدار داد فكر اينكه مي‌توانند هر كاري مي‌خواهند را با ايران انجام دهند، كنار بگذارند. به گزارش خبرگزاري فارس، او اهداف جلسه كميسيون مشترك برجام كه قرار است روز ۱۵ آذر در شهر «وين» برگزار شود را به اين صورت تشريح كرد: «اهداف اصلي [اين جلسه] عبارتند از: ايجاد شرايط لازم براي اجراي گام به گام توافق هسته‌اي، بررسي وظايف محول‌شده به كشورهاي طرف توافق و محافظت از پروژه‌هاي توافق‌شده در برابر هر گونه تهاجم خارجي به خصوص در برابر حمله امريكا.بعد از جلسه كميسيون مشترك، كشورها در جلسه‌اي كه روز ۱۲ دسامبر در نيويورك برگزار مي‌شود به بررسي گزارش جديد دبير كل سازمان ملل متحد درباره اجراي قطعنامه شماره ۲۲۳۱ شوراي امنيت در خصوص اجراي برجام خواهند پرداخت.همانند هميشه اميدواريم نظر دبير كل سازمان ملل متحد متوازن و عيني باشد و به ايجاد ثبات در وضعيت برجام كمك كند.»
سخنگوي وزارت خارجه روسيه در ادامه به خلف وعده كشورهاي اروپايي در برخوردار كردن ايران از مزاياي وعده‌داده‌شده در توافق هسته‌اي هم اشاره و از آن انتقاد كرد.او گفت: «اين واقعيت، در كنار عدم آمادگي كشورهاي اروپايي براي ايجاد شرايط لازم جهت برخوردار كردن ايران از مزاياي تجاري و اقتصادي ذيل برجام دليل اصلي چالش‌هايي است كه برجام با آن مواجه شده است.كشورهاي غربي در تلاش هستند اذهان جامعه بين‌الملل را از اين واقعيات منحرف كرده و در عوض آن را به سمت گام‌هاي تهران در كاستن از تعهداتش در برجام سوق دهند. جاي شگفتي ندارد كه همكاران ما در غرب ترجيح مي‌دهند اين مسائل را كوچك‌نمايي كنند يا در قبال آن ساكت بمانند. آنها در تلاشند توجه جامعه بين‌الملل را به سمت اين معطوف كنند كه ايران تعهداتش در برجام را معلق كرده است.اما مطابق معمول كسي اين را يادآوري نمي‌كند كه برجام بر اساس توازن منافع و اصل دوجانبگي طراحي شده كه بر اثر اقدامات غيرقانوني امريكا تضعيف شده است؛ چون آنها از اين توافق خارج شده و به ساز و كارهايي كه بر سر آنها توافق شده بود احترام نگذاشتند.
سخنگوي وزارت خارجه روسيه در ادامه گفت: مقام‌هاي ايران همواره گفته‌اند در صورت برخوردار شدن از منافع قانوني اين كشور ذيل برجام آماده اجراي تعهدات‌شان هستند. كساني كه از ايران بابت اقدامات هسته‌اي اين كشور انتقاد مي‌كنند جزييات بسيار مهمي را پنهان مي‌كنند، مانند اينكه ايران كاملا به تعهداتش در قبال آژانس بين‌المللي انرژي اتمي پايبند بوده و آنها بر اساس مفاد توافق هسته‌اي فعاليت‌هاي‌شان را در حدي فراتر از ملزومات «ان‌پي‌تي» و «توافق جامع پادماني» معلق كرده‌اند.
همزمان با اظهارات لودريان و سخنگوي وزارت خارجه روسيه، وزارت خارجه فنلاند روز گذشته با صدور بيانيه‌اي اعلام كرد كه فنلاند، دانمارك، بلژيك، هلند، نروژ و سوئد قرار است به ساز و كار مالي اتحاديه اروپا با ايران بپيوندند. در اين بيانيه آمده است؛ در پرتو ادامه حمايت كشورهاي اروپايي از توافق هسته‌اي و تلاش‌هاي جاري براي اجراي بخش اقتصادي آن و تسهيل تجارت قانوني بين اتحاديه اروپا و ايران، ما اكنون در فرآيند سهامدار شدن در سازوكار مالي (اينستكس) هستيم. با اين همه با توجه به آنكه هنوز نخستين تراكنش‌هاي مالي اينستكس هم به مرحله پاياني نزديك نشده و مهم‌ترين مشكل اين سازوكار تامين اعتبار براي آن است به نظر مي‌رسد كه پيوستن كشورها به اين سازوكار بدون آنكه اعتبار مالي به آن اختصاص پيدا كند، بي‌فايده است. ايران تاكيد دارد كه كشورهاي اروپايي يا بايد خطوط اعتباري به اينستكس تخصيص بدهند يا تمهيداتي براي مقابله با تحريم نفتي امريكا توسط ايران يافته و فروش نفت ايران را تضمين كنند.
در چنين فضايي كه به نظر مي‌رسد ايران گام پنجم كاهش تعهدات برجامي را هم برخواهد داشت به نظر مي‌رسد كه ناآرامي‌ها در ايران و مصادره مطلوب آن از سوي امريكا كشوري چون فرانسه را اميدوار كرده كه بتواند دوباره ايران را پاي ميز مذاكره بكشاند تا شايد اين‌بار جدا از مسائل هسته‌اي، فعاليت‌هاي منطقه‌اي و همچنين اختلاف بر سر آزمايش‌هاي موشكي ايران هم به سوژه‌اي براي مذاكره تبديل شود. ايران بارها اعلام كرده كه درباره فعاليت‌هاي موشكي‌اش كه ماهيت دفاعي دارد با كشوري مذاكره نمي‌كند مگر در شرايطي كه كشورهاي اطراف ايران به شمول عربستان سعودي هم مذاكره در خصوص انبارهاي تسليحاتي خود را آغاز كنند.
فرانسه همزمان با اعمال فشار بر ايران در حوزه هسته‌اي، در مسائل غيرهسته‌اي نيز به امريكا نزديك‌تر شده و حتي تلاش مي‌كند اجراي تعهدات برجامي را به همكاري ايران در ساير حوزه‌ها گره بزند. برهمين اساس شامگاه چهارشنبه به وقت ايران، وزارت خارجه فرانسه از ايران خواست كه فورا دو شهروند اين كشور را كه از ماه ژوئن در ايران زنداني هستند، آزاد كند.
در حالي كه كميسيون مشترك برجام هفته آينده قطعا به محلي براي منازعه ايران و سه كشور اروپايي تبديل خواهد شد در شرايطي كه كشورهاي اروپايي در مسير استفاده از مكانيسم ماشه و بازگرداندن قطعنامه‌هاي سازمان ملل قرار بگيرند، تهران عملا برجام را پايان يافته مي‌داند و گزينه‌هاي بسياري براي مقابله به مثل خواهد داشت. عباس عراقچي، معاون سياسي وزير خارجه اخيرا هشدار داده بود كه اگر پاسخ وفاي به عهد ايران در برجام، بازگشت قطعنامه‌هاي سازمان ملل باشد يكي از گزينه‌هاي ايران ، تجديد نظر در دكترين هسته‌اي خواهد بود. برخي كارشناسان خروج ايران از معاهده منع تكثير تسليحات هسته‌اي موسوم به ان‌پي‌تي را هم يكي از گزينه‌ها مي‌دانند.