حميدرضا خالدي| ديروز پايتخت ايران با شاخص 166، دومين شهر آلوده جهان بود(شاخص بالاي 150 ناسالم براي همه گروه‌هاست). ركوردي حقيقتا هشدار‌دهنده... اين در حالي است كه مهم‌ترين كاري كه نهادهاي متولي انجام مي‌دهند، جلسه گذاشتن براي تعطيلي مدارس و شايد كارخانه‌هاي آلاينده است يا مثل شهرداري تهران، اجراي طرح ترافيك جديد- يا اظهار اميدواري براي بارش باران. اين در حالي است كه دست‌كم 60 مصوبه مربوط به كاهش آلودگي هوا عقيم مانده و اجرايي نشده است و اين پرسش مطرح مي‌شود كه جز سازمان حفاظت محيط زيست، شهرداري و نيروي انتظامي ساير دستگاه‌هاي موظف در اين عرصه چه اقدامي انجام مي‌دهند؟ در كنار اين عوامل، حتي افزايش قيمت بنزين كه مي‌توانست كاهش آلودگي و ترافيك هوا را در پي داشته باشد و كاهش 20 ميليون ليتري مصرف را به همراه داشت نيز نتوانست توفيقي در كاهش آلودگي هوا حاصل كند و نشان داد موضوع پيچيده‌تر از اين حرف‌هاست.
موضوعي كه تاكنون بارها و بارها در مورد آن قلم‌فرسايي شده است، اما با اين حال به نظر مي‌رسد هنوز هم اظهارنظرها و ديدگاه‌هاي جالبي هم در مورد علل و آثار آلودگي هوا وجود داشته باشد كه شايد اگر شنونده‌اي از جنس مسوولان داشته باشند، بتوانند راهگشا باشد؛ گزارش‌هايي از مصوبات اجرا نشده در اين حوزه، تاثيراتي كه آلودگي هوا روي آلزايمر و چاقي و... دارد و نظرات كارشناساني كه معتقدند «مي‌شود» آلودگي هواي تهران را «درمان» كرد، البته اگر «بخواهيم»!
امروز دانشگاه‌ها و مدارس تهران تعطيل شده‌اند، اجراي زوج و فرد از در منزل اعمال مي‌شود و بازي تيم پرسپوليس در ورزشگاه آزادي هم لغو شده است؛ اما آيا اين اقدامات مي‌تواند تهران را نجات دهد؟ در بقيه شهرها چه اقداماتي آنها را از آلودگي هوا نجات مي‌دهند. مسووليت مردم در اين ميان چيست؟ آيا كاري از دست مردم برمي‌آيد؟
مصوبات بر زمين مانده
بررسي ميزان اجرايي شدن قوانين و مصوبات در حوزه آلودگي هوا نشان مي‌دهد، از سال ۷۴ تا امروز حدود ۶۰ ماده از قوانين مرتبط، مصوبات هيات وزيران، تصميمات شوراي هماهنگي ترافيك و شوراي شهر تهران در اين حوزه هنوز اجرايي نشده است. خبرگزاري ايسنا در گزارشي به بررسي مصوبات اجرا نشده در حوزه آلودگي هوا در هر يك از اين چند حوزه پرداخته است. اين گزارش با اشاره به مصوبات اجرايي نشده مجلس به عنوان نمونه‌اي آشكار به مصوبه عدم شماره‌گذاري وسايل نقليه موتوري آلاينده اشاره مي‌كند كه تاكنون اجرا نشده و بعد از 24 سال همچنان خودروهاي آلوده پلاك مي‌شوند. يا به عنوان مثالي ديگر، در مورد مصوبه هيات وزيران به الزام دستگاه‌هاي اجرايي براي مقابله موثر با آلودگي هوا كه ارديبهشت ماه ۵ سال پيش تصويب شد و وزارت كشور را ملزم به ارايه برنامه نوسازي ناوگان حمل و نقل عمومي فرسوده مي‌كرد و در ادامه وزارت صنعت، معدن و تجارت را مكلف كرده بود تا خودرو و موتورهاي برقي و هيبريدي را طي يك برنامه توليد كند اما هيچ يك از اين موارد يا انجام نشد يا به صورت نيم‌بند رها شد.
همچنين بر اساس اين گزارش، بررسي قوانين و مصوبات اجرا نشده در حوزه آلودگي هوا نشان مي‌دهد كه سه ماده از قانون برنامه پنج‌ساله ششم توسعه مصوبه سال ۹۶، شش ماده از قانون هواي پاك مصوب تيرماه ۹۶، دو ماده از قانون توسعه حمل و نقل و مديريت مصرف سوخت مصوب آذرماه سال ۹۶، يك ماده از قانون رفع موانع توليد رقابت‌پذير مصوب ارديبهشت سال ۹۴ و يك ماده از قانون نحوه جلوگيري از آلودگي هوا مصوب سال ۹۴ از قوانين مصوب مجلس شوراي اسلامي اجرايي نشده باقي مانده است.
اما علاوه بر مجلس، مصوبات دولت در مورد آلودگي هوا نيز عملا در بايگاني خاك مي‌خورد به عنوان مثال بر اساس مصوبه چهار مهر ماه سال ۹۷، هيات وزيران قرار بود يك و نيم ميليارد دلار براي تامين تجهيزات خريد واگن مترو كه سهم تهران ۶۳۰ دستگاه واگن بوده اختصاص يابد كه متاسفانه اين امر هنوز در پيچ و خم بروكراسي اداري گرفتار شده و عملياتي نشده است.
اجرا نشدن مصوبه تدوين برنامه يك‌ساله‌اي براي جايگزيني خودروهاي فرسوده حمل و نقل عمومي در كلانشهرها با تخصيص ۲۲ هزار ميليارد ريال تسهيلات با نرخ ۲۰ درصد يا مصوبه‌اي كه شماره‌گذاري موتوسيكلت‌هاي انژكتوري منوط به اسقاط يك دستگاه موتوسيكلت كاربراتوري كرده بود و قرار بود موتوسيكلت دستگاه‌هاي دولتي و كل ناوگان موتوسيكلت شركت‌هاي حمل ونقل پيك موتوري برقي شود كه متاسفانه اين مصوبات نيز همچنان عقيم مانده است.
اين گزارش همچنين در بخشي ديگر به مصوبات شوراي عالي هماهنگي ترافيك كشور اجرايي نشده اشاره دارد كه شايد مهم‌ترين آنها توقف اجراي طرح LEZ در سال 94 بوده است.
پديده بين قاره‌اي هم اضافه شد
اما به اعتقاد برخي كارشناسان، علاوه بر كم‌كاري نهادهاي متولي به نظر مي‌رسد پديده‌هاي اقليمي جهاني نيز تا حدودي در آلودگي هواي امسال نقش داشته باشند. رامين عزتي، عضو هيات علمي دانشكده محيط زيست دانشگاه خوارزمي يكي از همين كارشناساني است كه معتقد است: علت اصلي آلودگي هواي پايتخت پديده بين قاره‌اي است كه مواد شيميايي و صنعتي را از چند كشور مختلف وارد ايران كرده و به تبع آن به تهران رسيده است.
او در گفت‌وگو با ايرنا توضيح داد: بخشي از اين آلودگي حاصل مواد شيميايي و صنعتي كشورهاي سوريه، تركيه و عراق است.رامين عزتي همچنين توضيح داد: در آلودگي بين قاره‌اي مواد معلق موجود در اتمسفر از كشورهاي مختلف عبور كرده و وارد تهران شده‌اند و سپس با جريان باد از پايتخت خارج مي‌شود.عزتي با اشاره به سخنان پيروز حناچي شهردار تهران در مورد نقش وزش باد به كاهش آلودگي هواي پايتخت گفت: وزش باد بايد داراي سرعت مشخصي باشد تا بتواند هواي تهران را حركت دهد كه طي چند روز اخير وزش چنين بادي را نداشيم و بر اين اساس صحبت‌هاي شهردار تهران كاملا درست است.
او در مورد كيفيت بنزين موجود در كشور نيز بيان كرد: بايد كيفيت بنزين در جايگاه‌هاي سوخت توسط كارشناسان به‌طور دقيق‌تر بررسي شود.
خودكشي و چاقي
به نظر مي‌رسد آلودگي هوا علاوه بر آثاري چون سرطان، مشكلات تنفسي، بيماري‌هاي قلبي و پيامدهاي خاموش اما عجيبي را نيز به همراه دارد؛ پيامدهايي چون خودكشي و چاقي. خبرآنلاين در گزارشي با بررسي گزارش‌هاي جهاني در مورد آلودگي هوا از خودكشي و چاقي به عنوان دو اثر از آثار تشديد آلودگي هوا ياد كرده و نوشته است: در سال ۲۰۱۷ يك تيم بلژيكي روي ۲۰هزار نفر تحقيقي انجام دادند كه نشان مي‌داد افزايش ذرات معلق آلوده هوا مثل ازن آمار خودكشي را به شدت افزايش مي‌دهد، حتي اگر كيفيت هوا بهتر از استانداردهاي اروپا باشد هم باز امكان وقوع اين اتفاق وجود دارد. البته تحقيقات ديگري هم اين موضوع را تاييد كرده‌اند كه هنوز علت ارتباط بين خودكشي و آلودگي هوا مشخص نيست.بر اساس اين گزارش، تحقيقي كه چند روز در مجله مغز منتشر شد هم از يك پيامد جديد آلودگي هوا رونمايي كرده است. بر اساس اين مطالعه آلودگي هوا با ذرات كمتر از ۲.۵ ميكرون به مغز انسان آسيب‌هاي زيادي وارد مي‌كند و به خصوص باعث آلزايمر مي‌شود. بر اساس اين گزارش، افسردگي و چاقي نيز دو بيماري ديگري هستند كه مي‌توان آنها را به آلودگي هوا نسبت داد يا حداقل آلودگي هوا را تشديد‌كننده آنها عنوان كرد.
مي‌شود كه بشود!
با وجود تمام اين تفاصيل يك سوال اساسي همچنان بي‌پاسخ مانده است. اينكه با وجود نقش و وظيفه تعيين شده براي 15 دستگاه و وزارتخانه چرا هنوز نتوانسته‌ايم از عهده اين غول خاموش و البته خطرناك برآييم؟ يوسف رشيدي، محقق و استاد دانشگاه شهيد بهشتي كه سال‌هاست در حوزه آلودگي هوا فعاليت مي‌كند و خودش نيز در سال‌هايي نه چندان دور پست‌هاي اجرايي در اين زمينه داشته است، در گفت‌وگو با «اعتماد» در تشريح علل تشديد آلودگي هوا در تهران و كلانشهرها تاكيد دارد: اگر بخواهيم بگوييم اصلا كاري در دو دهه گذشته صورت نگرفته، بي‌انصافي است ولي اين بهانه هم كه ديگر نمي‌شود كاري كرد، واقعا كج‌سليقگي است، چراكه حتي تاريخچه بررسي‌هاي اين حوزه نيز نشان مي‌دهد كه هر وقت «خواستيم»، موفق شديم و بر بخشي از مشكلات آلودگي هوا فايق آمديم. به عنوان مثال با مصوبات و اقداماتي كه در مورد ارتقاي كيفيت بنزين يا واردات بنزين بدون سرب از خارج، يا ممنوعيت استفاده از «آزبست» در صنايعي مثل لنت‌سازي داشتيم، تقريبا بخش اعظمي از مونوكسيد كربن، سرب و آزبست را در هواي شهرهاي‌مان كاهش داديم.
مي‌شود «كاري» كرد
رشيدي اما حجم اقدامات انجام نشده توسط نهادهاي متولي را بسيار بيشتر از فعاليت‌هاي «انجام‌شده» دانسته و گفته است: مثلا در بسياري از موارد به نظر مي‌رسد زور خودروسازان به دولت چربيده است. كمااينكه چند سال قبل كه دولت مصوب كرد تا خودروهاي سنگين در شهرهاي بزرگ فيلتر نصب كنند، با لابي خودروسازان با دولت اين مصوبه عملا مسكوت ماند يا در مورد جايگزيني خودروهاي فرسوده .... تا وقتي كه امكان واردات خودروهاي خارجي وجود داشت، دولت با قلدري وارد‌كنندگان را مجبور مي‌كرد تا در قبال ورود خودرو بخشي از خودروهاي فرسوده را بخرند و از رده خارج كنند ولي با قطع واردات، زور دولت به خودروسازان داخلي نرسيد و عملا موضوع از رده خارج كردن و نوسازي ناوگان خودرويي ما متوقف شد. اينها موضوعات كمي نيست و يك عقبگرد جدي براي موضوع آلودگي محيط زيست ما تلقي مي‌شود.
سال گذشته شهردار و معاون حمل و نقل ترافيك تهران دليل كاهش روزهاي آلوده را اجراي طرح ترافيك جديد تهران عنوان مي‌كردند و از اين حيث به خود مي‌باليدند! اما امسال شهرداري با عقب‌گردي آشكار اعلام كرده كه باد و باران مي‌تواند به كاهش آلودگي هواي تهران كمك كند! همين مساله، اين موضوع را تداعي مي‌كند كه بالاخره اجراي طرح ترافيك تا چه حد در كاهش آلودگي موثر است؟
رشيدي در اين مورد معتقد است: البته نمي‌توان گفت طرح ترافيك به عنوان يك عامل محدود‌كننده براي تردد خودروها، موثر نيست، ولي اين‌گونه هم نيست كه بگوييم با اجراي همين يك طرح كل معضل آلودگي هواي پايتخت حل شده است! (كما اينكه نشده است!) موضوع آلودگي هوا كلاف پيچيده و درهم‌تنيده‌اي از انواع عوامل و كم‌كاري‌هاست كه امروز به اين شكل نمود پيدا كرده است. ما مي‌توانيم با الگو‌برداري از اقداماتي كه در جهان انجام شده، فكري براي كاهش آلودگي هواي شهرهاي‌مان بكنيم.
ولي اگر واقعا مي‌شود كاري كرد، چرا نهادهاي متولي تا اين حد در اين موضوع بي‌اثر و خنثي عمل مي‌كنند؟ سوالي كه اين محقق در پاسخ به آن مي‌گويد: واقعا نمي‌دانم چرا نمي‌توانيم مشكل آلودگي هوا را حل كنيم و اينكه چرا دستگاه‌ها اين همه در اجراي وظايف خود بي‌انگيزه و كرخ هستند؟! فقط همين‌قدر مي‌دانم كه شهرداري يا محيط زيست يا وزارت نفت و... نمي‌توانند به تنهايي از عهده اين مساله برآيند. راه‌حل اين است كه هر يك از دستگاه‌ها به وظايف تعريف شده‌‌شان عمل كنند و يك نهاد بالادستي هم بدون هيچ‌گونه اغماضي، بر عملكرد آنها نظارت داشته باشد و از آنها جواب بخواهد وگرنه ما هيچ توفيقي در كاهش آلودگي هوا نخواهيم داشت!
رشيدي: در بسياري از موارد به نظر مي‌رسد زور خودروسازان به دولت چربيده است. كمااينكه چند سال قبل كه دولت مصوب كرد تا خودروهاي سنگين در شهرهاي بزرگ فيلتر نصب كنند، با لابي خودروسازان با دولت اين مصوبه عملا مسكوت ماند.