مدرس، ‌فقيه و سياستمدار

سيدحسن مدرس فقيهي سياستمدار و قائل به اصول پارلماني بود؛ فقيهي كه به عنوان يكي از پنج عضو هيات نظّار قانون اساسي به نمايندگي مراجع تقليد پا به مجلس گذاشت و نمايندگي مردم را نيز برگزيد. او مشروطه را حتي به فرض حمايت خارجي، نعمتي براي ايرانيان مي‎دانست كه ثمري چون مجلس شورا و رهايي از استبداد داشت. هرچند بعدها در دوره حبس و تبعيد در خواف نااميدانه نوشت:
«... طبعا به نتيجه مقصود نرسيديم. (خسرالدنيا يا خسرالآخره و يا خسرالدنيا و الآخره) .» سيدحسن مدرس در مجالسي كه حضور داشت، وزنه‎اي محسوب مي‏شد تا آنجا كه عبدالحسين‎ ميرزا فرمانفرما در نامه‎اي به پسرش، نصرت‎الدوله فيروز، از اهميت جلب حمايت مدرس نوشت و در بزرگي نتيجه مخالفت او به اين مثل تمثل جست كه «نه علي مي‎ماند و نه حوضش». از همين رو حتي در مجلس پنجم كه رياست فراكسيون اقليت را به عهده داشت، رضاخان براي تصويب قانون نظام وظيفه اجباري و تصدي فرماندهي كل قوا رضايت و حمايت او را جلب كرد. چه مخالفانش از قدرت بيان و بازي‎هاي پارلماني‎اش همچون استيضاح و آبستراكسيون (از حد نصاب انداختن) واهمه داشتند. چنان‎كه در هنگام جمهوريخواهي با مخالفت‎هاي ادامه‎دارش با اعتبارنامه طرفداران جمهوري كه در احزاب تجدد و سوسياليست گرد آمده بودند و همچنين آبستراكسيون جلسات راي‎گيري توانست مخالفانش را عصباني كند. نهايت هم موفق شد جمهوريخواهي را ناكام سازد. البته در مخالفت با جمهوري بعضي حاميان رضاخان مانند علي‎اكبر داور با او همراه بودند. مدرس از قدرت افكار عمومي هم غافل نبود. به‌طوري كه در جمهوريخواهي به تحريك مردم توسط واعظان و سياسيون نيز چشم داشت. همچنان‎كه در دوره قرارداد 1919 با توجه به نبود مجلس توانست هم نخبگان و سياسيون را عليه قرارداد متحد سازد و هم افكار عمومي را بشوراند. به باور خودش، حبس و تبعيدش در دوره سلطنت رضاشاه تاواني بود كه براي اين مخالفت پرداخت. همين ويژگي رهبري توامان نخبگان و توده‎ها به او اعتماد به نفس بالايي بخشيده بود كه گاه به زيانش تمام مي‎شد. چنانچه در فاصله پس از سركوب شيخ‎خزعل و خلع قاجاريه از فريب رضاخان در برخي همراهي‎هايش با او غافل ماند. مهم‌ترين ويژگي سيدحسن مدرس عملگرايي او بود. او با وجود رعايت اصول، در عرصه سياست هيچگاه غيرقابل انعطاف نبود. دوستان و دشمنان دايمي نداشت. اگرچه به تعبير خودش، از «هم‌مسلكان» وثوق‎الدوله بود و او را براي تشكيل دولت مقتدر داراي صلاحيت مي‎دانست، اما با آشكارشدن مذاكرات پنهاني وثوق با بريتانيا براي قراداد 1919 علم مخالفت با او را برافراشت. با سقوط دولت وثوق اما ديگر كار را تمام‎شده دانست و براي بازگشت او از تبعيد در اروپا تلاش كرد. همچنين در دفاع از معرفي وثوق براي وزارت در دولت حسن مستوفي در زمان سلطنت رضاشاه در مقابل محمد مصدق ايستاد. چه معتقد بود به دليل قراردادي ناكام نبايد از خدمات او محروم شد. همچنين بعدها در يادداشت‎هاي دوره تبعيد در خواف نوشت: «... تا حال هم از براي من محقق نيست كه [آيا] آقاي وثوق‎الدوله عالما و عامدا خيانتي يا اقدام برخلاف نسبت به مملكت در عقد اين قرارداد نموده‎اند، چه اختلاف نظر و خطا در مطالب سياسي و غيره ممكن، بلكه واقع است.» چنين رفتاري را در قبال شخصيت‎هايي همچون ملك‎الشعرا بهار، نصرت‎الدوله فيروز و تيمورتاش نيز داشت. در حالي كه در مجلس سوم با اعتبارنامه بهار به جهت چاپ مقالاتي در دفاع از آموزش نسوان مخالفت كرده بود، در مجلس پنجم با او در فراكسيون اقليت در مقابله با رضاخان همكاري كرد. آنچه در رفتار مدرس جالب توجه است، باور او به قدرت نهاد مجلس است؛ به‌طوري كه در زمان اوج قدرت رضاخان در مقام وزير جنگ از گلايه‎هاي پنهان برخي نمايندگان از رفتارهاي او، به قدرت مجلس در استيضاح و عزل وزيران اشاره كرد. حتي در اين باره قدري مبالغه كرد و اين قدرت را تا حد استيضاح و بركناري شاه دانست. البته اتفاقي كه برخلاف قانون اساسي در جلسه نهم آبان 1304 در مجلس پنجم در جريان انقراض قاجاريه اتفاق افتاد. مدرس هرچند اين اقدام را از لحاظ شكلي به دليل نداشتن رييس براي مجلس، غيرقانوني دانست، اما پس از آن برخلاف مصدق از درِ همكاري با نظام جديد برآمد. او در اولين نطق در مجلس ششم پس از سلطنت رضاشاه از قانون اساسي مشروطه و وظايف مجلس گفت، در حالي كه مصدق سلطنت رضاشاه را به چالش كشيد و پيامبر اسلام را پادشاه حقيقي ايران خواند. با اين همه، سرنوشت مدرس قائل به فعاليت پارلماني، عزلت و پس از آن حبس و تبعيد بود. اين دوره چندان بر او سخت گذشت كه در توصيفش نوشت: «... در يكي از مضافات خراسان در محبسي كه مسلمان نشنود، كافر نبيند، محبوس شدم.» همچنين در نفي حبس، آن را از «مجازات‎هاي بي‎فلسفه» دانست كه «امور جمعي از حبس و تبعيد يك نفر مختل مي‎شود.» او حبس را «معامله‎كردن با انسان مثل حيوان» مي‎دانست كه «رشته زندگاني» زنداني و مرتبطين با او را «مختل» مي‎سازد. بدين ترتيب فقيه سياستمداري كه قائل به مبارزه پارلماني و قانوني بود، به علتي مجهول در حبس و تبعيد نااميدانه از بهبود اوضاع درگذشت. او در يكي از محاكات با خود در دوره تبعيد نوشت: «هر ملتي كاركنانش با مراعات قابليت نباشد (كارهاي بزرگ به دست اشخاص كوچك و كم‎قابليت و بالعكس مي‎افتد)، بايد انتظار انقراض سيادت آن ملت را داشت.»