قدرت‌ها، بنيادهاي عدم اشاعه هسته‌اي را به خطر انداخته‌اند
بازگشت اضطراب هسته‌اي
شهاب شهسواري
دو هفته پيش از آغاز سال جديد، كشورهاي جهان پنجاهمين سالگرد انعقاد پيمان عدم اشاعه هسته‌اي (NPT) را جشن گرفتند. اين پيمان در اوج جنگ سرد يكي از موفق‌ترين پيمان‌هاي بين‌المللي كنترل تسليحات در قرن گذشته بود. در شرايطي كه بنيانگذاران پيمان تصور مي‌كردند در عرض دو دهه ۲۰ تا ۲۵ كشور جديد به دارندگان سلاح هسته‌اي در جهان افزوده شوند، اما در طول ۵۰ سال اجراي اين پيمان تنها ۴ حكومت در جهان به جمع دارندگان سلاح هسته‌اي اضافه شده‌اند. از ميان ۱۹۰ عضو پيمان عدم اشاعه هسته‌اي، پنج دولت امريكا، روسيه، چين، بريتانيا و فرانسه، حق حفظ سلاح‌هاي هسته‌اي را براي خود محفوظ نگه داشته‌اند. از ميان دولت‌هايي كه عضويت در پيمان را نپذيرفته‌اند، هند و پاكستان بيش از دو دهه است كه دستيابي به سلاح هسته‌اي را تاييد كرده‌اند، رژيم اشغالگر سرزمين فلسطين، تصور مي‌شود كه داراي سلاح‌هاي هسته‌اي است و كره شمالي كه مدتي به عضويت ان‌پي‌تي در آمده بود و از آن خارج شد نيز در سال‌هاي جاري روند آزمايش‌هاي هسته‌اي خود را به نتيجه رسانده است. اما همزمان با موفقيت و پيشرفت پيمان‌هاي كنترل تسليحات كه براي مقابله با اشاعه سلاح‌هاي هسته‌اي در جهان تصويب شده‌اند، رويه تازه در ميان قدرت‌هاي جهاني، نگراني از دور تازه‌اي از رقابت‌هاي تسليحاتي را كه از اواخر دوران جنگ سرد كنترل شده بود، شدت بخشيده است. پيمان INF ميان شوروي و امريكا كه توليد سلاح‌هاي هسته‌اي و موشك‌هاي ميان‌برد و كوتاه‌برد براي حمل آنها را ممنوع مي‌كرد، كنار گذاشته شده است، دو كشور به دنبال توسعه توان تسليحات هسته‌اي خود هستند و احتمال دارد براي تمديد پيمان استارت نو كه سقف معيني براي ذخاير هسته‌اي دو قدرت جهاني تعيين مي‌كرد به توافق نرسند. همزمان در شرق و غرب آسيا و در اروپا، احتمال‌هاي تازه‌اي از توسعه تسليحاتي اتمي مطرح مي‌شود.
امريكا و سلاح‌هاي هسته‌اي با تخريب كم
سلاح‌هاي هسته‌اي با تخريب كمتر، تازه‌ترين ابتكار امريكا براي توسعه و گسترش زرادخانه هسته‌اي‌اش است. به نوشته رسانه‌هاي امريكايي، دليل توليد اين سلاح‌ها اين است كه رييس‌جمهور اين كشور خواهان افزايش توان بازدارندگي ارتش امريكا در مقابل رقباي هسته‌اي است. براساس آنچه در گزارش «بازنگري آرايش هسته‌اي امريكا» در سال ۲۰۱۸ منتشر شده بود، مقام‌هاي اين كشور معتقدند كه سلاح‌هاي سنتي هسته‌اي به دليل ميزان تخريب بسيار بالا و اثرات شديد زيست‌محيطي، قدرت بازدارندگي خود را از دست داده‌اند، چرا كه كشورهاي رقيب امريكا اطمينان دارند ارتش امريكا در هيچ شرايطي از اين سلاح‌ها استفاده نخواهد كرد. در پاسخ به اين مشكل، ارتش امريكا تصميم گرفته است كه نوعي سلاح جديد با عنوان «سلاح‌هاي هسته‌اي با تخريب كم» توليد كند. سلاح‌هايي كه هر چند همچنان به شدت مخرب و مهلك هستند، اما به نسبت بمب‌هاي هسته‌اي سنتي قدرت تخريب كمتري دارند. اولين نمونه از اين سلاح، زمستان امسال به شكل موشك‌هاي بالستيك قابل پرتاب از زيردريايي، نصب شد. دولت امريكا وعده داده است در طول يك سال آينده بيش از ۴۴ ميليارد دلار براي توسعه چنين سلاح‌هايي و تسريع توليد و نصب آنها در نظر بگيرد. به گفته مقام‌هاي امريكايي در سال‌هاي پيش رو امريكا قصد دارد كل زرادخانه هسته‌اي خود را نوسازي و با تهديدهاي جديد متناسب كند. اين اقدام امريكا از سوي كارشناسان خلع سلاح گامي در جهت تشديد مسابقه جهاني براي توسعه و ذخيره سلاح‌هاي هسته‌اي و افزايش وقوع يك جنگ هسته‌اي ارزيابي مي‌شود. داريل كيمبال، پژوهشگر انديشكده انجمن كنترل تسليحات در امريكا مي‌نويسد: «استراتژي دولت امريكا نه تنها رقبا را به فكر توسعه و نوسازي زرادخانه‌هاي سلاح‌هاي كشتار جمعي خود مي‌اندازد، بلكه از يك تفكر خطرناك سرچشمه مي‌گيرد كه جنگ هسته‌اي قابل اجرا است و برنده‌اي خواهد داشت. وزارت دفاع امريكا بعد از نصب اولين سلاح هسته‌اي با تخريب كم، تصميم گرفت يك رزمايش شبيه‌ساز جنگ هسته‌اي برگزار كند. اين رزمايش بر مبناي توهم خام و خطرناكي شكل گرفت كه امكان وقوع نبرد هسته‌اي و برنده شدن در آن وجود دارد. كلاهك هسته‌اي جديد امريكا كه توان تخريبي معادل ۵ كيلوتن دارد، مي‌تواند يك شهر نسبتا بزرگ را تخريب كند. اما واقعيت اين است كه اصولا اين نوع سلاح اتمي دقيقا با همان موشك‌ها و همان زيردريايي‌هايي پرتاب مي‌شود كه توان حمل موشك‌هاي استراتژيك امريكا با توان تخريب ۱۰۰ كيلوتن دارند. اگر تصور كنيم جنگ هسته‌اي شكل بگيرد، به محض پرتاب چنين موشكي به سمت روسيه، ارتش روسيه نمي‌تواند ارزيابي كند كه اين موشك يك بمب هسته‌اي كوچك براي حمله محدود حمل مي‌كند، يا اولين شليك از يك جنگ تمام‌عيار اتمي است. … واقعيت اين است كه وقتي اولين بمب هسته‌اي منفجر مي‌شود، هيچ تضميني وجود ندارد كه چرخه تشديد و انتقام آغاز نشود و به يك جنگ تمام‌عيار اتمي جهاني تبديل نشود. بر خلاف ادعاي دولت امريكا، افزايش تهديد استفاده از سلاح اتمي با تبديل اين سلاح‌ها به سلاح‌هاي كاربردي‌تر، باعث مي‌شود كه روسيه و امريكا به سمت مسيري كاملا غلط حركت كنند.» اما اينها تمام اقدامات امريكا نيستند، ارتش امريكا پيشنهاد داده است كه در بودجه سال ۲۰۲۱ يك سلاح اتمي جديد با نام W93 براي شليك از زيردريايي‌ها و يك موشك كروز دريا به خشكي با قابليت حمل سلاح هسته‌اي براي نصب روي كشتي‌ها و زيردريايي‌ها توليد شود. سلاح اتمي جديد امريكا با عنوان W93 اگر به مرحله توليد برسد، اولين سلاح هسته‌اي با طراحي جديد است كه در ۳ دهه گذشته به زرادخانه هسته‌اي امريكا اضافه مي‌شود. وزارت دفاع امريكا بودجه تعمير و نگهداري زرادخانه موجود هسته‌اي را نيز ۳۰ درصد افزايش داده است و به نزديك ۳۰ ميليارد دلار رسانده است. از ديگر بودجه‌هاي درخواستي شامل رقم ۴.۴ ميليارد دلار براي توليد ۱۲ زيردريايي مدل كلمبيا با قابليت حمل موشك‌هاي اتمي، ۲.۸ ميليارد دلار براي توليد بمب‌افكن‌هاي رادارگريز B21، يك ميليارد و ۵۰۰ ميليون دلار براي آغاز پژوهش‌هاي توليد موشك‌هاي بالستيك زمين به زمين جديد و ۵۰۰ ميليون دلار براي طراحي موشك‌هاي جديد كروز هوا به زمين، هستند. ۲۵ درصد رشد در بودجه مركز مديريت امنيت ملي اتمي و رساندن آن به ۱۵ ميليارد و ۶۰۰ ميليون دلار ديگر تصميم دولت ترامپ است. به نوشته كيمبال نه تنها اين تصميم‌ها خطرناك هستند و مي‌توانند احتمال يك جنگ هسته‌اي را بسيار بيشتر كنند بلكه به لحاظ مالي به‌شدت بدون صرفه هستند و برآورد مي‌شد در طول ۳۰ سال آينده دست كم يك تريليون و ۵۰۰ ميليارد دلار هزينه براي ماليات‌دهندگان امريكايي ايجاد كنند. اقدامات امريكا در جهت توسعه زرادخانه هسته‌اي‌اش، خلاف يكي از ستون‌هاي اصلي پيمان عدم‌اشاعه هسته‌اي (NPT) است و عملا انحراف از اين پيمان بين‌المللي تلقي مي‌شود. بنيانگذاران پيمان، ايده پذيرش قدرت هسته‌اي ۵ كشور هسته‌اي وقت را با اميد به تلاش براي خلع سلاح آنها در صورت موفقيت پيمان در نظر گرفته بودند. بر اساس ماده ۶ پيمان عدم‌اشاعه، كشورهاي داراي سلاح هسته‌اي بايد با حسن‌نيت وارد مذاكراتي براي كنترل مسابقه تسليحاتي و خلع سلاح شوند. رويه‌اي كه در سال‌هاي دهه ۱۹۸۰ با توافق‌هايي ميان امريكا و شوروي آغاز شد و به كاهش شديد در حجم زرادخانه هسته‌اي دو رقيب انجاميد. اما حالا بار ديگر اين روند معكوس شده است. امريكا با افزايش بودجه تحقيقات، توليد، نوسازي و نگهداري زرادخانه هسته‌اي خود، عملا در حال نقض پيمان عدم اشاعه است و همزمان پيمان‌هاي كارآمدي كه پيش از اين با شوروي امضا كرده بود را يك به يك كنار مي‌گذارد. در طول سال گذشته كنار گذاشتن پيمان INF يا پيمان امحاي موشك‌هاي هسته‌اي كوتاه برد و ميان‌برد ميان امريكا و شوروي اولين گام در مسير بود كه تصور مي‌شود ابتداي سال ۲۰۲۱ ميلادي با عدم تمديد پيمان استارت‌نو (New START) ادامه پيدا كند.
روسيه و پرنده‌هاي جديد
همزمان با تلاش امريكا براي توسعه و نوسازي زرادخانه هسته‌اي‌اش روسيه هم برنامه‌هاي تازه‌اي براي توسعه توان هسته‌اي خود آغاز كرده است. اسفند ماه سال ۱۳۹۶ بود كه ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه در يك نشست خبري مجلل و بزرگ، از ۶ سلاح جديد استراتژيك ارتش روسيه رونمايي كرد. پوتين در ميان اين ۶ سلاح از يك اسلحه مرگبار تازه نام برد، موشك كروز قاره‌پيما، با برد نامحدود كه مي‌تواند به صورت مستمر سامانه‌هاي ضد موشك را فريب دهد. بلافاصله بعد از اين نشست خبري جنجالي، وزارت دفاع روسيه در بيانيه‌اي اعلام كرد كه نام اين سلاح جديد را از طريق راي‌گيري عمومي مشخص خواهد كرد. ارتش روسيه با اعلام آدرس يك وب‌سايت از شهروندان اين كشور خواست تا براي انتخاب نام سلاح‌هاي رونمايي شده در نشست خبري رييس‌جمهور، راي بدهند. نهايتا، بعد از پايان راي‌گيري، نام موشك كروز جديد روسي، بوره وستنيك (مرغ توفان) انتخاب شد كه نام يك نوع مرغ دريايي از خانواده كبوتر درياييان است. اما بوره وستنيك، بر خلاف نامش يك پرنده دريايي بي‌آزار نيست، يك موشك قاره‌پيماي هدايت‌پذير با توان نامحدود پروازي است كه از يك سو با پيشرانه اتمي پرواز مي‌كند و از سوي ديگر توانايي حمل كلاهك‌هاي هسته‌اي دارد. بوره وستنيك با توجه به توان پيشرانه‌اش به شكل نامحدود و سرعت بالا مي‌تواند در مدار كره زمين پرواز كند، ارتفاع و مسير خود را تغيير دهد و با مانورهاي خاص از رهگيري و انهدام توسط سامانه‌هاي ضد موشكي فرار كند. اين ويژگي منحصر به فرد باعث شده است تا رييس‌جمهور روسيه اين موشك را نشانه توانايي برتر نظامي روسيه براي هدف قرار دادن هر نقطه‌اي از جهان بدون مزاحمت تمام سامانه‌هاي ضد موشكي جهان بداند. با از بين رفتن موانع در برابر روسيه، از جمله پايان توافق INF و احتمال زياد تمديد نشدن پيمان استارت نو، روسيه محدوديت چنداني براي توسعه و گسترش سلاح‌هاي هسته‌اي خود پيش رو ندارد و احتمالا در پاسخ به تلاش‌هاي امريكا براي نوسازي زرادخانه هسته‌اي‌اش، به توليد بيشتر سلاح‌هاي مدرن هسته‌اي اقدام خواهد كرد.
شرق آسيا
بحران هسته‌اي در شرق آسيا نزديك به سه دهه عمر دارد. كره شمالي بعد از آنكه تصميم گرفت تعهدات خود بر اساس توافق‌هاي چندجانبه و پيمان عدم اشاعه را كنار بگذارد، تاكنون با سرعت زيادي به توسعه سلاح‌هاي هسته‌اي ادامه داده است. هر چند كره شمالي از ژانويه ۲۰۱۹ هرگونه آزمايش هسته‌اي جديد را متوقف كرده است، اما كارشناسان خلع سلاح معتقدند كه اين كشور نه تنها به تحقيقات در مورد سلاح‌هاي هسته‌اي ادامه داده است، بلكه ميزان زيادي مواد شكاف‌پذير براي استفاده در سلاح‌هاي هسته‌اي ذخيره كرده است. جوزف دتراني، مذاكره‌كننده پيشين امريكا در پرونده هسته‌اي كره شمالي و مدير پيشين مركز ملي مبارزه با اشاعه هسته‌اي مي‌نويسد: «بسيار محتمل است كه كره شمالي به‌رغم خواست جامعه جهاني و با وجود تحريم‌ها به ساخت سلاح‌هاي هسته‌اي ادامه دهد و از خلع سلاح خودداري كند. در عين حال احتمال بدتري هم وجود دارد كه كره شمالي در توافق با قدرت‌هاي جهاني به عنوان يك قدرت هسته‌اي به رسميت شناخته شود كه در چنين حالتي هم حتي اگر كره شمالي سقفي براي تعداد سلاح‌هايش بپذيرد، باز هم نگراني از اشاعه هسته‌اي در شرق آسيا افزايش پيدا مي‌كند. توانايي هسته‌اي كره شمالي كشورهاي ديگر منطقه را ترغيب مي‌كند تا به‌رغم تعهدات بازدارندگي امريكا به توسعه بازدارندگي هسته‌اي اقدام كنند. تعدادي از مقام‌هاي پيشين كره جنوبي تاكنون اعلام كرده‌اند كه اگر كره شمالي به تعداد سلاح هسته‌اي دست پيدا كند، سئول هم بايد سلاح‌هاي اتمي خودش را داشته‌باشد. اطمينان دارم كه اين اعتقاد در كره جنوبي طرفداران زيادي دارد. قطعا جنوبي‌ها نسبت به امريكا براي گستردن چتر اتمي بر اين كشور قدردان هستند اما در واقع اعتقاد دارند كه بهترين بازدارندگي اتمي براي كره جنوبي، اين است كه خودش هم سلاح اتمي داشته باشد.» دتراني معتقد است كه اصرار دولت ترامپ بر افزايش مشاركت مالي سئول در هزينه‌هاي استقرار ۲۸ هزار و ۵۰۰ نظامي امريكايي براي دفاع از اين كشور و طلب كردن ارقام كلان براي ادامه حمايت نظامي امريكا يكي از دلايلي است كه سياستمداران كره جنوبي را بيش از پيش به سمت تلاش براي خوداتكايي در مسائل نظامي و امنيت ملي ترغيب مي‌كند. اين كارشناس مسائل خلع سلاح معتقد است كه ژاپن هم نگراني‌هاي مشابهي در مورد كره شمالي دارد. به ويژه كه اخيرا تعدادي از موشك‌هاي كوتاه‌برد كره شمالي در منطقه انحصاري اقتصادي ژاپن فرود آمده‌اند. توكيو با توجه به اين نكته كه بخش عمده‌اي از تمركز مذاكرات دو سال اخير امريكا با كره شمالي فقط بر موشك‌هاي قاره‌پيما متمركز شده است، نگران موشك‌هاي كوتاه برد و ميان‌برد كره شمالي است كه مي‌تواند خاك اين كشور را هدف قرار دهند. درست مانند كره جنوبي، ژاپن هم درگير مذاكرات براي پرداخت هزينه‌هاي بيشتر به امريكا براي همكاري‌هاي نظامي و دفاعي است. به همين دليل ايده دستيابي به سلاح هسته‌اي در ژاپن هم از هر زمان ديگر بيشتر تقويت شده است.
تركيه
تازه‌ترين كشوري كه به جمع دولت‌هاي خواستار توسعه برنامه هسته‌اي اضافه شد، تركيه است. رجب طيب اردوغان ابتداي سال ۲۰۲۰ را با اين ادعا آغاز كرد كه انحصار سلاح‌هاي هسته‌اي در اختيار تعدادي از قدرت‌هاي جهاني، غيرمنصفانه است. او گفت يا همه بايد سلاح‌هاي هسته‌اي‌شان را كنار بگذارند يا اينكه به بقيه كشورها هم براي توسعه چنين سلاح‌هايي اجازه داده‌شود. اظهارات تازه اردوغان كه در ماه‌هاي گذشته برنامه‌هاي نظامي ماجراجويانه و بلندپروازانه‌اي را در سوريه و ليبي آغاز كرده است، نگراني از احتمال روي‌آوردن تعداد بيشتري از كشورهاي جهان به سلاح‌هاي هسته‌اي را دامن زده است. در طول سال‌هاي گذشته كشورهاي عربي جنوب خليج فارس، با ادعاي غير واقعي نگراني از دستيابي ايران به سلاح هسته‌اي، هشدار داده بودند كه در صورت روي آوردن ايران به توليد سلاح‌هاي هسته‌اي، آنها هم اقدام به ساخت اسلحه خواهند كرد. وجود رژيم اشغالگر سرزمين فلسطين و داشتن سلاح هسته‌اي توسط اين رژيم، دولت‌هاي قدرتمند منطقه از جمله مصر و عربستان را به مخالفان جدي تبديل منطقه غرب آسيا به منطقه عاري از سلاح هسته‌اي تبديل كرده است. آنها معتقدند كه سياست ابهام رژيم اشغالگر، باعث مي‌شود تا تلاش براي تبديل منطقه به منطقه عاري از سلاح، باعث به هم خوردن توازن به نفع اين رژيم شود. اضافه شدن تركيه به جمع كشورهايي كه روياي هسته‌اي در سر دارند، در شرايطي كه قطر، متحد اصلي اين كشور در خليج فارس تحت محاصره ديپلماتيك و اقتصادي همسايگان عربش قرار دارد، مي‌تواند جرقه‌اي تازه براي كشورهاي حاشيه خليج فارس باشد كه به دنبال سلاح هسته‌اي بروند.
اروپا
خروج بريتانيا از اتحاديه اروپا، باعث شده است تا كشورهاي اروپايي يكي از دو ستون هسته‌اي اين قاره را از دست بدهند. حالا كشورهاي عضو اتحاديه اروپا براي دفاع از خود در مقابل حمله هسته‌اي، يا مجبور هستند به برنامه اشتراك سلاح هسته‌اي تحت پيمان ناتو اميدوار باشند، يا منتظر بمانند تا فرانسه در مورد به اشتراك گذاشتن سلاح‌هاي هسته‌اي‌اش با اتحاديه اروپا تصميم‌گيري كند. فرانسه تاكنون به شدت در مورد تضمين دفاع هسته‌اي از ديگر كشورهاي اروپايي خودداري كرده است و نگراني بزرگ‌تر اروپايي‌ها درخواست‌هاي روزافزون ترامپ در مورد مشاركت اين كشورها در برنامه‌هاي ناتو است. اروپايي‌ها با گسترش نگراني‌ها از توسعه سلاح‌هاي هسته‌اي، احساس خطر از چين و روسيه و افزايش مسابقه تسليحاتي در جهان، ميان دو گزينه سخت باقي مانده‌اند، كنار گذاشتن ايده بازدارندگي هسته‌اي يا توليد سلاح هسته‌اي بيشتر براي دفاع از خود.
سلاح‌هاي هسته‌اي با تخريب كمتر، تازه‌ترين ابتكار امريكا براي توسعه و گسترش زرادخانه هسته‌اي‌اش است. به نوشته رسانه‌هاي امريكايي، دليل توليد اين سلاح‌ها اين است كه رييس‌جمهور اين كشور خواهان افزايش توان بازدارندگي ارتش امريكا در مقابل رقباي هسته‌اي است.
اروپايي‌ها با گسترش نگراني‌ها از توسعه سلاح‌هاي هسته‌اي، احساس خطر از چين و روسيه و افزايش مسابقه تسليحاتي در جهان، ميان دو گزينه سخت باقي مانده‌اند، كنار گذاشتن ايده بازدارندگي هسته‌اي يا توليد سلاح هسته‌اي بيشتر براي دفاع از خود.
رجب طيب اردوغان ابتداي سال ۲۰۲۰ را با اين ادعا آغاز كرد كه انحصار سلاح‌هاي هسته‌اي در اختيار تعدادي از قدرت‌هاي جهاني، غيرمنصفانه است. او گفت يا همه بايد سلاح‌هاي هسته‌اي‌شان را كنار بگذارند يا اينكه به بقيه كشورها هم براي توسعه چنين سلاح‌هايي اجازه داده‌شود.
با از بين رفتن موانع در برابر روسيه، از جمله پايان توافق INF و احتمال زياد تمديد نشدن پيمان استارت نو، روسيه محدوديت چنداني براي توسعه و گسترش سلاح‌هاي هسته‌اي خود پيش رو ندارد و احتمالا در پاسخ به تلاش‌هاي امريكا براي نوسازي زرادخانه هسته‌اي‌اش، به توليد بيشتر سلاح‌هاي مدرن هسته‌اي اقدام خواهد كرد.