نگاهي به وضعيت فرهنگ و هنر در روزهاي ابتداي فروردين
سالي كه نكوست از بهارش پيدا نيست
بابك احمدي
فرهنگ و هنر در وضعيت پساكرونا چه شمايلي پيدا مي‌كند؟ اين پرسشي است كه فقط گِرد سرِ هنرمندان و اهل فرهنگ نمي‌چرخد. ظرف هفته‌هاي اخير نظريه‌دانان و انديشمندان زيادي تلاش كردند به اين پرسش پاسخ دهند. مثلا ارتباط دولت - ملت‌ها در سايه كرونا و پساكرونا چگونه مي‌شود؟ ارتباط انسان و تكنولوژي چطور؟ نتيجه اين جهانِ در قرنطينه بر محيط زيست چيست و غيره. البته در بعضي زمينه‌ها پاسخ همين حالا هم تا حدي روشن به نظر مي‌رسد. كارشناسي مي‌گفت همين‌كه بشر چند روزي دندان روي جگر گذاشته و طعم خانه‌نشيني چشيده اوضاع آلاينده‌ها 180 درجه تغيير كرده و به فرض محال اگر ماجرا تا پايان سال 2020 ادامه پيدا كند، فقط در پايان اين سال عجيب 700 گونه گياهي و جانوري از خطر انقراض نجات پيدا مي‌كنند. يا اينكه به واسطه شيوه عملكرد سياست‌مداران حالا ديگر تكليف شهروندان بعضي كشورها با مسوولان‌شان از قبل روشن‌تر است و اين نيز نياز چنداني به بيان ندارد. اما در خصوص وضعيت هنرمندان همچنان جزييات زيادي پوشيده مانده و تنها راه براي اينكه بدانيم فردا چه مي‌شود نگاهي به مدتي است كه گذشت. اوضاع وقتي شفاف‌تر خواهد شد كه اهل هنر امكان بازگشت دوباره به متن و بطن جامعه را پيدا كنند. اما اينكه در هفته‌هاي ابتدايي فروردين 99 چه گذشت؟
تئاتر تعطيل نيست
گرچه به دستور مسوولان و براي رعايت موارد ايمني تمام سالن‌هاي تئاتر ظرف اين روزها تعطيل شد، اما دست‌اندركاران هنرهاي نمايشي در سه هفته ابتدايي فروردين چشمه‌اي از كيفيت و ايده‌هاي خلاقانه خود را به نمايش گذاشتند. شايد براي‌تان جالب باشد بدانيد كه ظرف همين مدت خانه‌نشيني يك جشنواره تئاتر خصوصي برگزار شده و انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس هم اعلام كرده جشنواره مجازي هنرهاي نمايشي «تئاتر+خانه» را با شعار «تئاتر، خانه، خانواده» برگزار مي‌كند. در نمونه اول، جمعي از هنرمندان جوان و خلاق (نيما دهقاني، فريبرز كريمي و سپهر شريف‌زاده) ايده جشنواره تئاتر آنلاين را مطرح كردند و از امكانات موجود در پلتفرم‌هاي فضاي مجازي در جهت اجرايي‌كردن ايده خود بهره بردند. همچنين جمعي از دانش‌آموخته‌هاي رشته تئاتر عروسكي نيز با انتشار فراخواني در فضاي مجازي هنرمندان اين رشته را به خلق نمايش براي كودكان و نوجوانان ترغيب كردند. تماشاخانه «سرو» يكي از سالن‌هايي بود كه به واسطه شيوع ويروس دست از كار نكشيد و با گرد‌آوري جمعي از هنرمندان داو‌طلب صحنه را به محل توليد «ماسك» تبديل كرد؛ ماسكي كه اين‌بار به جاي روح و روان مخاطبان حفظ جان آنها را هدف مي‌گرفت. در نتيجه اين تلاش حدود 20 هزار عدد ماسك به پرستاران و بيماران اهدا شد.
خسرو حكيم رابط 90 ساله شد
همين روزهاي قرنطينه در كنار تمام اخبار ناخوشايند، خبري مسرت‌بخش رسيد از تولد؛ خسرو حكيم رابط مدرس و نمايشنامه‌نويس باسابقه تئاتر ايران كه بيش از ۷ دهه در عرصه آموزش تئاتر فعاليت دارد نيز ۹۰ ساله شد. او در اين باره كه حالا چه احساسي دارد به آنچه ابتداي كتاب «بي‌نقاب» اشاره كرد: «با اينكه كمي تلخ است اما در ۹۰ سالگي‌ام دوست دارم اين مطلب را بخوانم.» متن كه در اختيار خبرگزاري مهر قرار گرفت به شرح زير است: «در اين هشتاد و چند زمستان طولاني استخوان‌سوز و بهارانِ بي‌بارانِ زودگذر، در حسرت بهارِ خوش عطرِ نارنجِ نارنجستان‌ها، شهدمان را نه حتي از گل نابود يخ كه از گرده ناشيرين خرزهره برگرفته‌ايم و همين است راز تلخكامي ما و تلخي اين عسل؛ خود اگر عسلي در كار بوده باشد.»
مطالبات هنرمندان در دستور كار
مديركل جديد هنرهاي نمايشي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي در اولين گفت‌وگوي خود بعد از برگزاري جلسه معارفه اعلام كرد كه بخش اعظمي از مطالبات تئاتري‌ها تا ارديبهشت‌ماه پرداخت مي‌شود. قادر آشنا درباره وضعيت پرداخت مطالبات هنرمندان تئاتر در سال ۹۸ به خبرنگار مهر گفت: «تلاش بر اين است كه بخش عمده مطالبات هنرمندان تئاتر در سال ۹۸ در ايام باقيمانده فروردين و نهايتا تا پايان ارديبهشت‌ماه سال جاري پرداخت شود. هم وزير محترم فرهنگ و ارشاد اسلامي و هم معاون هنري ايشان قول مساعد داده‌اند به زودي عمده مطالبات هنرمندان تئاتر پرداخت شود.» آشنا در ادامه درباره حمايت‌هاي مالي اداره كل هنرهاي نمايشي از گروه‌ها و تماشاخانه‌هاي تئاتري كه به دليل تعطيلي‌هاي پيش‌آمده براي جلوگيري از شيوع ويروس كرونا متضرر شده‌اند، توضيح داد: «دولت روي شغل‌هايي كه از شيوع ويروس كرونا آسيب ديده‌اند متمركز شده و بودجه‌اي را براي آن در نظر گرفته است. به تبع آن در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، معاونت هنري و اداره كل هنرهاي نمايشي هم برنامه‌ريزي لازم در دست انجام است تا بخشي از اين بودجه براي بخش‌هاي مختلف هنر، از جمله در تئاتر براي حمايت از گروه‌ها و تماشاخانه تئاتري متضرر شده، اختصاص پيدا كند.»
در همين رابطه روز گذشته نيز ستاد پنج‌نفره پيگيري مطالبات انجمن صنفي تماشاخانه‌هاي ايران آغاز به كار كرد. در خبر شروع فعاليت اين كارگروه مي‌خوانيم: «پس از شيوع كرونا در كشور و آغاز پاندمي، از اسفند سال ۹۸ تمامي تماشاخانه‌هاي كشور به دستور وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي تعطيل شد كه به‌رغم اجتناب‌ناپذير بودن اين تعطيلي، خسارات جبران‌ناپذيري به تماشاخانه‌ها و هنرمندان تئاتر وارد شده است. با توجه به نامشخص بودن زمان رفع محدوديت‌ها و فاصله‌گذاري اجتماعي، تسريع در اتخاذ تصميماتي براي حمايت از بخش‌هاي هنري آسيب‌ديده ضروري به نظر مي‌رسد؛ از همين رو براي پيگيري اين مطالبات مادي و معنوي، ستادي پنج‌نفره از سوي انجمن صنفي تماشاخانه‌هاي ايران تشكيل شده كه نتايج جلسات و مذاكرات آن با مقامات مسوول در آينده اطلاع‌رساني خواهد شد.»
بال‌هاي مجازي اهاليِ موسيقي
هنرمندان موسيقي در روزگار تعطيليِ كنسرت‌ها و مجموعه‌هاي فرهنگي تا حد زيادي زير چتر امكانات موجود در فضاي مجازي جمع شدند. بعضي چهره‌هاي شناخته‌شده به اين وسيله تهديد خانه‌نشيني را به فرصت ارتباط نزديك‌تر با مخاطب بدل كردند تا گوش شنوندگان و علاقه‌مندان از هنر بي‌نصيب نماند. پيش از تمام اينها اما بد نيست به پنجم فروردين برگرديم؛ روزي كه خبر خوش ترخيص محمدرضا شجريان، هنرمند صاحب‌نام آواز ايران از بيمارستان در رسانه‌ها منتشر شد. هيات‌مديره بيمارستان جم در آن روز با انتشار اطلاعيه شماره ۲۲ ضمن تشريح آخرين وضعيت جسماني استاد آواز ايران از ترخيص اين هنرمند با حال عمومي مساعد خبر داد. در متن اين اطلاعيه آمده بود: «در راستاي اطلاع‌رساني به مردم هنردوست و عزيز كشورمان در كمال مسرت به اطلاع مي‌رساند استاد شجريان با حال عمومي مناسب و مساعد و شرايط قلبي عروقي و ريوي پايدار از بيمارستان ترخيص گرديدند و مابقي اقدامات درماني ايشان زيرنظر پزشكان معالج در خارج از بيمارستان انجام خواهد پذيرفت.» نويسندگان در پايان اطلاعيه خود براي آنچه «همراهي صبورانه» خواندند، قدرداني كردند.
علي ياسيني و رضا صادقي خوانندگان موسيقي پاپ از جمله نخستين چهره‌هايي بودند كه در تعطيلات نوروزي كنسرت مجازي برگزار كردند. اين دو به ترتيب در روزهاي سوم و دوازدهم فروردين در فضاي مجازي آثاري را براي علاقه‌مندان به اجرا گذاشتند. ميلاد ماهان‌راد، تهيه‌كننده اين دو هنرمند نيز درباره برگزاري كنسرت آنلاين مي‌گويد اين كار در راستاي همياري و همراهي با مردمي كه اين روزها در مقابله با شيوع ويروس كرونا به پويش ملي «در خانه بمانيم» پيوستند، صورت گرفته است: «در راستاي اين روند مشغول برنامه‌ريزي‌هاي مختلف براي كنسرت آرش و مسيح، شهاب مظفري و ساير خواننده‌هاي تحت قرارداد در فضاي مجازي هستيم كه به زودي در اين خصوص اطلاع‌رساني خواهد شد.»
يك ماجراجويي جنجالي
اما در همين روزها بود كه خبر برگزاري كنسرت‌هاي آنلاين، ويژه برنامه (نوروزخانه) با مجوز دفتر موسيقي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي و همكاري شهرداري تهران در برج ميلاد انتقادهاي زيادي به دنبال داشت. شهرداري تهران كه به گفته مسوولان امر قصد داشت به افزايش نشاط و شادابي در پايتخت دامن بزند، تصميم گرفت «نوروزگاه ۹۹» را با كنسرت‌هاي عمومي در سالن‌هاي سرپوشيده و در خيابان‌ها اجرا كند، اما شيوع بيماري كرونا و دستور ستاد مبارزه با كرونا براي توقف فعاليت‌هاي گروهي، اين برنامه را به «نوروزخانه ۹۹» تغيير نام داد، با اين هدف كه مخاطبان در قرنطينه خانگي بمانند و زنجيره شيوه ويروس كرونا را قطع كنند.
كنسرت‌هاي آنلاين نوروزخانه ۹۹ از هشتم فروردين‌ماه با اجراي «اميد حاجيلي» به‌طور رسمي كار خود را آغاز كرد و در ادامه «مهدي جهاني»، «روزبه بماني» و گروه «وحيد اسدالهي» نيز به اجراي آنلاين پرداختند، اما خبرگزاري ايرنا در همين رابطه از تغييرات مكرر در برنامه اعلام شده گلايه مي‌كند. «طبق برنامه‌ريزي‌هاي انجام شده قرار بود همزمان با ششمين شب از كنسرت‌هاي آنلاين ويژه برنامه (نوروزخانه)، گروه رستاك در برج ميلاد كنسرت آنلاين خود را برگزار كند، اما در ساعت اوليه صبح روز (چهارشنبه ۱۳ بهمن) مشخص شد كه كنسرت اين گروه لغو شده است.» مهدي فرشي، مدير برنامه‌هاي گروه رستاك نيز در همين رابطه گفت: «تغيير زمان اجراي ما از سوي گروه رستاك صورت نگرفته و اين تغيير برنامه در كنداكتور برنامه‌هاي نوروزخانه اتفاق افتاده است و ما مشكلي براي اجراي امشب نداشتيم.» اين تغييرات به ضعف زيرساخت در فروش بليت و پخش آنلاين گره خورد كه انتقادهاي جدي در پي داشت. همچنين گروهي از كاربران فضاي مجازي به رقم‌هاي هنگفت پرداخت شده به هنرمندان انتقاد داشتند؛ آنها معتقد بودند در شرايط اقتصادي پيش آمده پس از شيوع ويروس كرونا، اين مبالغ مي‌توانست توسط شهرداري در اختيار طيفي از اقشار آسيب‌پذير قرار بگيرد. ضمن اينكه بسياري از هنرمندان كشورهاي اروپايي مانند آندره‌آ بوچلي، هنرمند شناخته شده ايتاليايي، در مدت قرنطينه اجراي زنده و آنلاين خود را به صورت رايگان در اختيار هنردوستان سراسر جهان گذاشتند.
تلنگر محمد معتمدي
درست در روزهايي كه مسوولان مختلف عرصه فرهنگي در وزارت ارشاد و سازمان فرهنگي و هنري شهرداري تهران مشغول رد و بدل كردن توييت در پاسخ به انتقادها بودند، محمد معتمدي خواننده موسيقي ايراني با انتشار متني در صفحه شخصي‌اش از كم‌توجهي مردم دنيا به گرسنگي كودكان در جهان انتقاد كرد و از سازمان‌هاي جهاني مرتبط خواست تا نسبت به رفع اين گرفتاري اقدام كنند. در متن منتشر شده از سوي محمد معتمدي آمد: «عدالت اجتماعي چيست؟ آيا رشد اقتصادي با عدالت اجتماعي ارتباطي دارد؟ كشور هند پنجمين اقتصاد بزرگ دنياست، ولي اكثر مردم آن دچار فقر مفرط هستند. يا كشور امريكا كه بزرگ‌ترين و ثروتمندترين اقتصاد جهان است سي و هشت ميليون فقير دارد. معمولا اقشار فرودست جامعه به دولتمرداني اميد دارند كه رشد اقتصادي را ارتقا ببخشند به اميد آنكه در وضع معيشت آنان تغييري حاصل شود. در حالي كه به نظر مي‌رسد گمشده اين قشر محروم بيش از آنكه رشد اقتصادي باشد، عدالت است. هرچند رشد اقتصادي در شرايطي مي‌تواند زمينه‌ساز عدالت اجتماعي شود ولي غالبا به‌واسطه مناسبات حاكم بر اقتصاد، اين ثروتمندان هستند كه با رشد اقتصادي مرفه‌تر مي‌شوند. به آمار دقت كنيد: روزانه پانزده هزار كودك در جهان بر اثر فقر و گرسنگي مي‌ميرند. بر اساس آمار رسمي يونيسف فقط در سال ۲۰۱۶ پنج ميليون و ششصد هزار كودك بر اثر گرسنگي و سوءتغذيه مرده‌اند. سال‌هاست كه در هر روز بيست و پنج هزار نفر از بزرگ و كوچك، در جهان بر اثر فقر و گرسنگي و سوءتغذيه مي‌ميرند، در حالي كه مجموع تلفات كرونا تا امروز در جهان جمعا چهل و چهار هزار نفر بوده است. ببخشيد اگر ناراحت‌تان كردم ولي بد نيست دنياي پيرامون خود را بهتر بشناسيم...»
سينما و كرونا يك جدال بي‌پايان
بحث توقف يا عدم توقف پيش‌توليد و توليد آثار سينمايي و تلويزيوني در روزهاي شيوع كرونا به سرعت چالش‌برانگيز شد. درست در روزهايي كه مديران مدعي شدند براي حفظ سلامت هنرمندان و دست‌اندركاران دستور خانه‌نشيني صادر شده، كانون كارگردانان سينماي ايران در نامه‌اي به رييس صدا و سيما از ابتلاي راما قويدل كارگردان سينما و تلويزيون به كرونا خبر داد. در نامه هشدار‌دهنده و گلايه‌آميز كانون خطاب به علي‌عسگري، رييس سازمان صداوسيما چنين آمده بود: «جهت اطلاع حضرتعالي جناب آقاي راما قويدل كارگردان سينما و عضو كانون كارگردانان سينماي ايران سر صحنه تصويربرداري سريال «ايل‌دا» مبتلا به كرونا شده است. آقاي قويدل دومين فرد مبتلا به كروناي مثبت در اين سريال تلويزيوني است. كانون كارگردانان و ستاد مبارزه با كرونا خانه سينما پيش از اين از شرايط توليد اين سريال و ديگر پروژه‌ها به شما هشدار داده بودند. اين روند و تداوم بي‌تفاوتي حضرتعالي و عدم پاسخگويي‌تان به نامه قبلي كانون كارگردانان بسيار نگران‌كننده است.» اما جالب اينجاست كه قويدل بعدا خبر ابتلايش به بيماري را تكذيب و اعلام كرد پس از پايان تصويربرداري سريال «ايل‌دا» به صورت خودخواسته خود را قرنطينه كرده است.
حاتمي‌كيا آنلاين شد
پس از اينكه كمپاني «نت‌فليكس» اعلام كرد در دوران خانه‌نشيني شهروندان توليدات اين شبكه به مدت 2 ماه به صورت رايگان در دسترس قرار مي‌گيرد، بسياري از جريان‌ها نيز تلاش كردند از اين رويكرد سهمي داشته باشند. در ايران نيز خبر رسيد سازمان رسانه‌اي «اوج» تصميم دارد فيلم سينمايي «خروج» آخرين ساخته ابراهيم حاتمي‌كيا را در فضاي مجازي به نمايش بگذارد. مشاور رسانه‌اي فيلم در اين باره گفت: «با توجه به شرايطي كه در حال حاضر در آن به سر مي‌بريم و به نظر مي‌رسد بحران كرونا و تاثيرات رواني-اجتماعي آن همچنان ادامه داشته باشد، تصميم‌مان بر اين بود كه حركت نو و جديدي را در كشور امتحان و تجربه كنيم به همين دليل براي رفاه حال مردم قرار شد ابتدا فيلم پخش آنلاين در بسترهاي وي‌اودي داشته باشد و بعد روي پرده سينما بيايد.»
در كنار تمام اين برنامه‌ها اما جاي خالي برنامه حمايتي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي از مجموعه‌هاي فرهنگي و هنري تعطيل و متضرر بيش از هر چيز به چشم مي‌آيد. سكوت ادامه‌دار مسوولان در اين زمينه فرداي پس از كرونا و آغاز فعاليت‌ها را براي همه تاريك و غيرقابل پيش‌بيني كرده است.
او تاكيد كرد: حتما در اين فرآيند به تبليغات، فروش و... فكر كرده‌ايم و طراحي‌هايي داريم از همين‌رو در حال گفت‌وگو با صداوسيما براي پخش تيزرهاي اين فيلم در تلويزيون هستيم.