حق فراموش شدن
رامين يزدان‌شناس
با دست آرام روي پيشاني‌اش ضربه مي‌زند و سعي مي‌كند جمله‌اي كه خوانده را به خاطر بسپارد. سرش را كه بالا مي‌آورد نگاهش با نگاه پدربزرگ كه با لذت، تلاش او را براي ياد گرفتن تماشا مي‌كند، گره مي‌خورد. مي‌گويد كاش مي‌شد هر چيزي كه آدم مي‌ديد، مي‌خواند يا مي‌شنيد، براي هميشه در خاطرش مي‌ماند. پدر بزرگ مي‌گويد زجري بالاتر از اين نيست؛ اگر قرار بود همه، همه چيز را هميشه به خاطر بياورند، زندگي چه جهنمي مي‌شد.
روزگاري دانش، تجربه، اطلاعات و فنون تنها از طريق سينه به سينه از فردي به فرد ديگر و از نسلي به نسل ديگر منتقل مي‌شد. آدمي همه آنچه آموخته بود در خاطرش نمي‌ماند. در كنار خاطرات تلخ و بد، به علت نقصان در حافظه خود، تجربه‌ها و آموخته‌هاي مفيد را هم به فراموشي مي‌سپرد يا به‌طور كامل منتقل نمي‌كرد؛ در نتيجه روند پيشرفت بشر، كند و نامحسوس بود.
با اختراع خط و مكتوب شدن دانسته‌ها و اندوخته‌هاي فكري و علمي، اوضاع انتقال اطلاعات بهتر شد و روند پيشرفت در زندگي بشر با رشد توانايي‌هاي نوشتاري، سرعت گرفت. پس از آن با پيدايش صنعت چاپ، دنيا متحول و دسترسي به اطلاعات موجود در همه زمينه‌ها، با سرعت باور نكردني به صورت كتاب، مقاله و مجله براي بسياري از افراد ميسر شد. بشر توانست بيشتر بياموزد و كمتر فراموش كند و قدم در راه پيشرفت سريع‌تر دنيا بگذارد. در نهايت بشر پا به عصر تكنولوژي و ارتباطات گذاشت و زندگي افراد تغييري جدي را تجربه كرد. ورود اينترنت به زندگي عادي و روزمره مردم، دسترسي همگاني به دريايي از اطلاعات را فراهم كرد. اينترنت با ورود ابزارهاي قوي جست‌وجو و شبكه‌هاي اجتماعي به عرصه اطلاعات و ارتباطات، درياي اطلاعات را به جرعه‌اي قابل دسترس و شفاف بدل كرده است.
در نهايت بشر توانسته با كمك موتورهاي جست‌وجو و شبكه‌هاي مجازي، تا حد زيادي بر خصلت فراموشي خود فائق آيد. اكنون انسان مي‌تواند يك مطلب را بارها و بارها در اينترنت جست‌وجو كرده و حتي به مطالب بهتر و تازه‌تر و كامل‌تري نسبت به ديروز دست پيدا كند. نياز به خاطر سپردن بسياري از مطالب علمي و آموزشي از بين رفته است، چون هر زمان كه لازم باشد با نوشتن چند كلمه و چند كليك، همه آنچه نياز دارد را در صفحه موبايل يا كامپيوتر مي‌تواند مشاهده كند. او مي‌تواند آموخته‌هايش را فراموش كند، چون اينترنت هميشه آنچه او نياز دارد به خاطر دارد.
پيش از اين، روال و طبيعت زندگي انسان، شامل فراموش كردن و فراموش شدن بود. كنكاش در گذشته افراد، مسلتزم تلاش، پرسشگري و تحقيق بسيار بود و در عين حال اين كار در توان همگان نيز نبود. به‌رغم طبيعت فراموشكار انسان، اكنون در عصر ارتباطات، فراموش كردن و فراموش شدن، ديگر روال زندگي بشر نيست. پس از ميليون‌ها سال از خاطر بردن و فراموش شدن در وضعيتي هستيم كه فراموش نمي‌كنيم و هيچ‌گاه فراموش نخواهيم شد.
در نگاه اول شايد اينكه حافظه ماناي دنياي مجازي و پايگاه اطلاعات، جبران‌كننده حافظه ناماندگار بشر است، به نظر فوق‌العاده بيايد، ولي در عمل نمي‌توان تنها جنبه‌هاي مثبت آن را ديد و جنبه‌هاي منفي آن، آرام‌آرام خود را نشان مي‌دهند. به خصوص بعد از توسعه شبكه‌هاي اجتماعي و ثبت اطلاعات شخصي و فردي زندگي روزمره، اين حوزه و خصوصا نتايج منفي آن، بايد بيشتر مورد توجه، مطالعه و تحقيق قرار گيرد. به نظر ثبت و دسترسي به اطلاعاتي كه حتي خود افراد از زندگي شخصي‌شان يا هر مساله ديگري به اشتراك عمومي مي‌گذارند بايد به بند قانوني منطبق با ديگر حق‌هاي شناخته شده و طبيعت بشر كشيده شود.
به اندازه طول زندگي بشر و بر اساس خصيصه فراموشكاري، روند زندگي طبيعي افراد در اجتماع به اين صورت گذشته است كه اگر فردي اشتباهي مرتكب يا رازي از شخصي برملا مي‌شد، اين اتفاق پس از مدتي به فراموشي سپرده مي‌شد و كمتر پيش مي‌آمد كه براي هميشه اثر و خاطره اين اتفاق بد در ذهن همه اطرافيان او باقي بماند يا كمتر پيش مي‌آمد كه همه افراد از آشنا و غيرآشنا و دور و نزديك در جريان آن قرار بگيرند.
حتي اگر بر اثر شدت اتفاقات يا گسترش اخبار آن در محل زندگي شخص، حادثه به سختي از خاطرها زدوده و عرصه بر فرد تنگ مي‌شد، شخص مي‌توانست با تغيير محل زندگي و كار، راه گريزي از آن اشتباه بيابد و با درس از حادثه گذشته، مهاجرت برايش آغاز زندگي مجدد باشد. مردم در زندگي اجتماعي باور داشتند كه در چنين مواقعي اگر مدتي در انظار عمومي «آفتابي نشوي»، كم‌كم «آب‌ها از آسياب مي‌افتد» و فرد نادم فرصت جبران گذشته و زندگي دوباره پيدا مي‌كند.
از جمله بزرگ‌ترين اشتباهاتي كه هر فردي ممكن است در زندگي انجام دهد، ارتكاب عمل مجرمانه است. عملي كه در قانون براي آن مجازات تعيين شده است. حتي در اين صورت نيز در سيستم كيفري اغلب كشورها براي شخص مجرمي كه مجازات جرم خود را كشيده است، اين فرصت در نظر گرفته مي‌شود كه در صورت عدم تكرار با گذشت زمان و كسب شرايطي، سوءاثر آن جرم از سوابق و پيشينه كيفري فرد حذف شود و فرد اين حق و امكان را دارد كه سابقه‌اش به فراموشي سپرده شود و جرم انجام شده زندگي و آينده او را دستخوش تغيير نكند يا سابقه كيفري‌اش به راحتي در دسترس همگان قرار نگيرد.
اما در دنياي اينترنت و فضاي مجازي، آب يك اشتباه و لغزش، هيچ‌گاه از آسياب موتورهاي جست‌وجو نخواهد افتاد و نه تنها آبروي رفته شخص به جوي باز نمي‌گردد، بلكه با هر بار جست‌وجوي نام و اطلاعات او، چرخ آسياب اطلاعات موتورهاي جست‌وجو تندتر خواهد شد و براي جست‌وجوي بعدي در مورد او، سريع‌تر و بيشتر به آبرو و اعتبار او صدمه خواهد زد. شما در اين دنيا هرگز فراموش نخواهيد شد، به هر جا كه مهاجرت كنيد، حافظه ماندگار اينترنت با به خاطر آوردن گذشته و داده‌هاي شخصي‌تان، امكان شروع دوباره را از شما خواهد گرفت. هر كارفرمايي با چند كليك، همه خطاهاي شما را حتي از دوران نوجواني‌تان بازخواني خواهد كرد.
طبيعت انسان بر تغيير مداوم و مستمر طي زمان استوار است، بر همين اساس حق دارد به فراموشي سپرده شود و خود را از نو تعريف كند. همان‌طور كه انسان حق آزادي بيان و انديشه دارد، بر همين اساس حق دارد نظر، عقايد، رفتار يا نوع زندگي خود را تغيير دهد، اما فراموش نشدن و در دسترس بودن اطلاعات منقضي شده افراد اين حق را از او سلب مي‌كند.
علاوه بر اطلاع‌رساني به كاربران در مورد آثار مخرب اشتراك اطلاعات شخصي در دنياي مجازي و علاوه بر الزام شركت‌ها و موسسات در حفاظت اطلاعات فردي اشخاص، لازم است با اعمال قوانين و نظارت بر موتورهاي جست‌وجو و شبكه‌هاي مجازي، آنها به حذف اطلاعات قديمي و منقضي شده اشخاص ملزم شوند و به اين شكل يك حق اساسي بشر تحت عنوان «حق بر فراموش شدن» محفوظ شود.