نگاهي به كتاب «آيات منتخب كلام‌الله مجيد»
اوج و حضيض ترجمه مردِ بي‌مانند
بهاءالدين خرمشاهي
قرار است حالا كه كتاب «آيات منتخب كلام‌الله مجيد» با ترجمه زنده‌ياد فروزانفر به دستم رسيده و با آن خلوتي داشته‌ام، نظرم را راجع به آن بگويم. ٦٠ سال است كه قرآن پژوهي مي‌كنم و اين كمترين را قرآن‌‌پژوهان كشور مي‌شناسند. همين‌طور آيات عظام كه عمدتا در تهران ساكن هستند و كارهاي بنده را مي‌بينند. من ١٢ كتاب قرآني يا درباره قرآن دارم و نزديك ٤٠٠ مقاله كوتاه و حدود ٤٠ تا٥٠ مقاله بلند. خداوند را شاكرم كه در خانواده‌اي اهل دين و دانش به دنيا آمده‌ام. پدرم دانش اسلامي خوبي داشت و در لباس روحانيت بود. در نوجواني تا جواني، استادان بزرگي داشت. بنده نزد پدرم قرآن و تفسير مي‌خواندم. در جواني در دانشكده زبان و ادبيات فارسي درس مي‌خواندم؛ همراه با دوست همدرسم، كامران فاني. استادان بزرگي داشتيم مثل آيت‌الله ابوالحسني، استاد بديع‌الزماني كردستان، دكتر محقق، دكتر شهيدي و ديگران. حالا با اين زمينه، بناست كه نظرم را در مورد ويژگي‌هاي ترجمه زنده‌ياد فروزانفر در كتاب «آيات منتخب...» بگويم. زنده‌ياد فروزانفر مرد بزرگ و عالمي بود كه البته همه مردم او را نمي‌شناسند. ايشان بيشتر نزد اهل علم و دين و دانش و پژوهندگان علوم انساني به ويژه ادبيات عرب، ادبيات فارسي، علوم قرآني و حديث شناخته شده است. جناب آقاي عنايت‌الله مجيدي عمري به دنبال يافتن ترجمه كامل ايشان بودند. ترجمه‌اي كه متاسفانه گم شد و حالا گزيده‌اي از آيات منتشر شده است. آقاي مجيدي هيچ‌گاه در كارشان كوتاهي نكردند و اگرچه نسخه كامل تا به امروز پيدا نشده و شرح آن را در يادداشت خود بر انتشار كتاب آورده‌اند اما همين گزيده‌اي هم كه منتشر كردند، كار خوب و ارزشمندي است. در جايي از يادداشت آقاي مجيدي به نظر دكتر شفيعي كدكني در مورد ترجمه اشاره شده كه گفته‌اند اين بهترين ترجمه از قرآن است. به هر حال جناب آقاي دكتر شفيعي كدكني از شاگردان زنده‌ياد فروزانفر بودند و مديون علم‌آموزي از آن مرحوم و شايد كمي مبالغه دوستانه كرده باشند. من بر ٥٠ ترجمه فارسي از قرآن نقد نوشته‌ام. يك كتاب من بررسي ترجمه‌هاي امروزين قرآن كريم است. من ترجمه‌هاي قرآن را از زمان ناصرالدين‌شاه تا ترجمه دكتر غلامعلي حدادعادل رياست محترم فرهنگستان زبان و ادب فارسي ديده‌ام. ١٠٠ ترجمه داريم كه من ١٠تاي‌شان را برتر مي‌دانم و دست‌كم ٥ ترجمه فوق‌العاده. به نظرم ترجمه مرحوم فروزانفر با وجود زيبايي‌هايي كه دارد، در جاهايي مي‌توان نقدهايي هم به آن وارد كرد. مثلا در ترجمه بخشي از آيه 10 سوره نسا يعني «ان الذين اموال اليتامي...» نوشته‌اند: «آنان كه به ظلم و ستم مال يتيمان مي‌خورند...» يعني هم ظلم را آورده‌اند و هم ستم را. دو كلمه در ازاي يك كلمه. در حالي كه به نظر من بايد يكي از اين دو مي‌آمد. باز در همان سوره نسا، آيه ١١٠ در ترجمه «...يجد‌الله غفورا رحيما» نوشته‌اند: «... خداوند را بي‌گمان غفور و آمرزنده و رحيم و مهربان يابد.» يعني ٤ كلمه در ازاي
2 كلمه. به نظرم در اين جاها ترجمه قدري افراط‌آميز مي‌شود. اما براي اينكه مثال‌هاي خوبي هم زده باشم، بايد اشاره كنم به ترجمه آيه ١٠٤ باز همين سوره نسا. در ترجمه «و لا تهنو في ابتغاء القوم ان تكونو ...» نوشته‌اند «در جست‌وجوي قوم دشمن سستي مكنيد...» كه كلمه «دشمن» در ترجمه اين آيه بسيار درخشان است. يا در ترجمه آيه ١١١ كه اولش مي‌گويد «و من يكسب اثما...» نوشته‌اند: «هركس گنه ورزد...» اين عالي است و به زيبايي از امكانات قديم استفاده كرده ،گنه ورزيدن را به جاي گناه كردن يا معصيت كردن آورده. جداي از اينها ترجمه آيات ديگري هم در كتاب «آيات منتخب كلام‌الله مجيد» با ترجمه زنده‌ياد فروزانفر هست كه بسيا زيبا و درخشان است و در اين فرصت كوتاه از اشاره به آنها مي‌گذرم. مرحوم فروزانفر در نظم و نثر و تدريس و ترجمه مجتهد بودند و نسبت‌شان با عربي بي‌نظير بود. مي‌دانيم كه بر بهره‌مندي از دانش‌هاي اسلامي در ترجمه قرآن چقدر مهم و ضروري است و ضرورت آشنايي با متون اسلامي در اين كار چقدر حياتي. به نظر آقاي فروزانفر از اين حيث يكي از استادان توانا بودند. آقاي فروزانفر در علوم اسلامي درجه اعلي داشتند و مهارت‌شان بيشتر در علوم عقلي بود. حافظه ايشان بسيار عجيب بود و چيزهايي را به ياد داشتند كه سبب تعجب مي‌شد. حضور ذهن ايشان در پاسخ به پرسش‌هايي كه از ايشان مي‌شد نزد شاگردان‌شان معروف است تا جايي كه بايد گفت تا چندين قرن مثل ايشان نخواهيم داشت. همين تعداد آيه كه با ترجمه ايشان در كتاب «آيات منتخب كلام‌الله مجيد» منتشر شده، به نظرم بعدها مورد تدريس قرار خواهد گرفت و همچنين محل بحث و نقد خواهد بود. اين كتاب قابليت بالايي براي بحث و درس در دانشكده‌ها دارد و در موردش بسيار خواهند نوشت. در پايان جا دارد بار ديگر از زحمات و احساس مسووليت آقاي عنايت مجيدي كه در تمام اين سال‌ها پيگير وضعيت ترجمه كامل مرحوم فروزانفر از قرآن بودند، تشكر كنم. اميدواريم برسد آن روز كه شاهد پيدا شدن نسخه كامل ترجمه آن استاد مرحوم باشيم.