درنگي بر كتاب «آيات منتخب كلام‌الله مجيد»
كتابي راهگشا براي سبك‌شناسي، ترجمه فروزانفر
علي بهراميان
مبحث ترجمه قرآن كريم يكي از فرازهاي فاخر زبان فارسي است و ايراني‌ها به گواهي تاريخ و اسناد و منابع موجود، اولين كساني بودند كه كوشيدند قرآن را به زبان ديگري - يعني به زبان فارسي- ترجمه كنند. مي‌دانيم كه اولين كوشش‌ها به‌طور رسمي، آن‌طور كه منابع موجود نشان مي‌دهند، به دوره حكومت ساماني‌ها بر ماوراءالنهر بازمي‌گردد. البته آن‌طوركه مي‌دانيم، آنها نخست قصد داشتند تفسير طبري را ترجمه كنند، ولي حاصل كار و در صورت فعلي، از هر جهت با آن كتاب متفاوت است. به هر حال دامنه كار به ترجمه قرآن كريم هم كشيد و براي اين كار فتوايي از علما گرفتند. از آن موقع كه نيمه قرن سوم بود تا زمان ما بيش از دوازده قرن مي‌گذرد و اين مبحث همچنان باز است، به‌طوري كه در همين سال‌هاي اخير ترجمه‌هاي متعددي منتشر شده است. در طول تاريخ نسخه‌هاي خطي متعددي به دست آمده كه قرآن را در آنها به صورت آيه يا تفسيرهايي از آيات ترجمه شده است؛ مثل تفسير سورآبادي كه هم تفسير است و هم ترجمه قرآن. روشن است كه اين ترجمه‌ها، ظرفيت و ثروت زبان فارسي را افزايش داده‌اند. بديهي است كه مهارت و آگاهي مترجم از زبان عربي، فهم و درك او از قرآن، آرايه‌هاي ادبي، علوم بلاغي و تفسيري و كلامي تاثير چشمگيري بر كيفيت ترجمه او خواهد داشت. از سوي ديگر، مترجم قرآن هر اندازه بيشتر بر زبان فارسي مسلط و به ظرايف و دقايق اين زبان آشنا باشد، ترجمه او موفق‌تر از كار در خواهد آمد. نمونه‌هاي قديمي بسيار درخشاني از ترجمه‌هاي كهن در دست داريم، مانند ترجمه تفسير طبري و تفسير سورآبادي. غالب مترجمان ادوار كهن گمنامند و نسخه‌هاي بسياري در كتابخانه‌ها و موزه‌هاي دنيا هست كه در آنها آيات به صورت كلمه به كلمه ترجمه شده است. حتي بعضي ترجمه‌هاي كهن ارزش‌هاي خاصي براي ادبيات فارسي دارند، زيرا مترجم كوشيده است تحت‌تاثير قرآن، زباني ادبي و بليغ و موزون از ترجمه خود به دست دهد. از سال‌هاي دور پيش از انقلاب، مرحوم استاد بديع‌الزمان فروزانفر كه همه او را به تسلط بي‌نظيرش بر ادبيات فارسي و عربي و بر پهنه فرهنگ ايراني و اسلامي مي‌شناختند، دست به كار ترجمه قرآن كريم شد. او حتي قراردادي هم با وزارت فرهنگ آن موقع منعقد كرد و بنا بر اسناد و مداركي كه در دست داريم، ظاهرا اين كار را به پايان هم برد. با اين حال، اين كار به موانعي برخورد كرد و آن‌طور كه بايد به سرانجام كه نشر باشد، نرسيد. بعد از حوادث سياسي منتهي به سال ٥٧، ترجمه مرحوم استاد فروزانفر سرنوشت نامعلومي يافت. مرحوم فروزانفر در سال‌هاي خيلي قبل در دهه‌هاي اول قرن ١٤ شمسي با انتشار منتخبي از ترجمه قرآن، اين كار را آغاز و مي‌توان گفت كه در اين زمينه به نحوي طبع‌آزمايي كرده بود. ضمن اينكه در آثار ايشان مثل شرح مثنوي و بعضي ديگر نمونه‌اي از ترجمه به دست داده بود. به ويژه پس از انتشار ترجمه كتاب «حي بن يقظان» ابن طفيل معلوم شد كه مرحوم فروزانفر در ترجمه اين قبيل متون، سبك و سليقه خاصي دارد و در نقل ظرايف و دقايق فلسفي و حِكمي آن كتاب به زبان فارسي توفيق بسيار به دست آورده بود. البته ترجمه قرآن مبحث متفاوتي است، ولي همين ترجمه‌هاي موجود نشان مي‌دهد كه آن مرحوم در اين زمينه بسيار تعمق و مطالعه كرده بود و اصولا قضيه ترجمه قرآن كريم فقط به عربي‌داني ختم نمي‌شود و اگر كسي فكر كند كه براي ترجمه قرآن، عربي‌داني كفايت مي‌كند، در اين راه دچار اولين اشتباه بزرگ خود شده است و پس از آن نيز، دچار لغزش‌هاي بيشتر خواهد شد. آن‌طوركه از ترجمه موجود مرحوم فروزانفر پيداست، ايشان نمي‌خواسته خواننده ترجمه را به پيچيدگي‌هاي ادبي، كلامي يا عقيدتي بيندازد، بلكه مي‌خواسته همان حاصلي كه از خواندن قرآن براي مومنين متصور است، در اين ترجمه هم منعكس باشد: يعني كسي كه قرآن مي‌خواند از معاني آن به نحو درست اطلاع يابد و در ضمن اگر كسي به مباحث خاص عقيدتي علاقه دارد، بهتر است خود در اين زمينه در تفاسير و ديگر منابع و مآخذ مطالعه كند. از استاد عنايت‌الله مجيدي بايد تشكر كرد كه طي سال‌هاي مديد پيگيري اين موضوع را رها نكردند و پيوسته در پي يافتن ترجمه قرآن فروزانفر بودند. گرچه با وجود همه كوشش‌ها سرانجام نتوانستند همه ترجمه را پيدا كنند، ولي بنابر اين مثل معروف كه «ما لا يدرك كله لا يترك كله» (چيزي كه به شكل كامل به دست نمي‌آيد، نبايد از صورت ناقص و غيركامل آن هم گذشت) كوشش كردند از هر آنچه موجود بود، مجموعه‌اي فراهم آورند و توجه معاصران و آيندگان را به سبك فروزانفر در ترجمه قرآن جلب كنند. ضمن اينكه آقاي مجيدي، شرح كامل ماجراي ترجمه را از آغاز تا زماني كه رد آن گم شد و ماجراهاي پس از آن، نوشته‌اند. به هر حال، كتاب «آيات منتخب كلام‌الله مجيد» بسيار مغتنم است و حاكي از تسلط فروزانفر در مقام مترجم قرآن بر زمينه‌هاي گوناگون علوم و معارف اسلامي و نيز ظرايف و دقايق زبان فارسي است. كتاب «آيات منتخب كلام‌الله مجيد» مي‌تواند براي كساني كه در ترجمه قرآن به زبان فارسي تحقيق و تتبع مي‌كنند، نمونه‌اي جالب از ترجمه قرآن به قلم يك استاد مسلم ادب و فرهنگ فارسي باشد. گرچه به هر حال جاي نسخه كامل ترجمه قرآن فروزانفر، به مثابه منبعي ارزشمند در فرهنگ ما بسيار خالي است و بايد به جست‌وجوها در اين زمينه ادامه داد.