«تهران با روز جهاني بدون خودرو همراه شده است»
غلامحسين محمدي
خيلي پيش‌تر از اين، تهران را بيش از آنكه بتوانيم تصور كنيم، پذيراي مودهاي متنوع حمل‌ونقل بود. طي دهه‌هاي ۲۰، ۳۰ و ۴۰، تعداد دوچرخه‌ها خيلي بيشتر از تعداد اتومبيل‌ها و موتورسيكلت‌ها بود، به طوري كه مي‌توان گفت خيابان‌ها در واقع در قرق دوچرخه‌ها بودند و با نسبتي بسيار بزرگ، وسيله اصلي تردد در شهر به حساب مي‌آمدند. صداي غالب در معابر و كوچه‌ها، نواي چرخيدن زنجير چرخ و نيروي غالب پاها، به جاي پدال روي ركاب فشار وارد مي‌شد. دوچرخه تكه‌اي جداناپذير از زندگي روزانه بود و رها كردن اين مود حمل‌ونقل، يكي از بعيدترين تصاوير ممكن را پديد مي‌آورد. همين محوريت تردد با وسيله‌اي مثل دوچرخه، احتمالا يكي از دلايل اصلي آرامشي است كه در خاطرات‌مان با مفهوم «طهران قديم» گره خورده است. ماشين‌ها بخش اصلي مرئي و منظر شهر نبودند و خيابان‌ها به تب انعكاس حرارت از بي‌شمار سطوح فلزي بي‌جان، مبتلا نمي‌شدند. صوت زمخت بوق هنوز بر صداي دلچسب زنگ دوچرخه سلطه نداشت و واقعيت اين است كه موقع عبور از خيابان، در فواصل كوتاه بايد دست به كلاه مي‌بردي تا سلامي به يكي از دوچرخه‌سواران آشنا بدهي. آدمي كه روي زين نشسته، خود بي‌ترديد پاره‌اي از كالبد شهر است و محبوس و منزوي در يك قوطي فلزي نيست. آدمي كه روي زين نشسته، بي‌اختيار مستمرا در حال سياحت شهر و ديدوبازديد از آن است و اين همان اتصالي است كه اتومبيل‌سوار به يقين از آن فاصله نجومي دارد.
خيلي زود اما رويه تغيير كرد. با افزايش توان صنعتي و بازرگاني كشور طي چند دهه پس از آن آرامش مسلط، واردات و توليد اتومبيل، بيشتر و تولد ماشين و آسفالت، تبديل به دو قطب مغناطيسي ناگزير از گردش به دور يكديگر شدند. ماشين‌ها به معابر آسفالت شده بيشتر نياز داشتند و تعريض خيابان‌ها نيز خود بزرگ‌ترين مشوق براي زايش ماشين‌ها بودند؛ سيكل باطل دوري‌گزيني از انسان‌محوري به شكلي افسارگسيخته آغاز شد و تا همين چندي پيش، بي‌امان ادامه پيدا كرد. با شروع دوره جديد مديريت شهري، ما مي‌دانستيم كه تهران ديگر نمي‌تواند بيش از اين با ماشين‌ها مهربان باشد؛ سازش بيشتر با فلز، بي‌ترديد نتيجه‌اي جز فناي روح زندگي نداشت. ديگر حتي براي عبور از خيابان هم عابران پياده كمترين احساس امنيتي نداشتند و تمام معابر، قلمرو مطلق هيولاهاي بي‌حس موتوري بودند.
ما باور داشتيم كه اين مسير كج، بايد به شكلي تصحيح شود. پس علاوه بر سياستگذاري‌هاي پرشمار در جهت توسعه بستر و زيرساخت حمل‌ونقل عمومي، تصميم به آغاز راه «سه‌شنبه‌هاي بدون خودرو» گرفتيم.
در ابتدا هر سه‌شنبه جمع كثيري از مديران شهري براي حضور در محل كار خود و تردد در سطح شهر از دوچرخه استفاده كردند و با اينكه ركاب‌زني ده‌ها نفر در شلوغ‌ترين معابر، تصوير ناآشنايي براي شهروندان مي‌ساخت، اما استمرار اين امر و پيوستن شهروندان عزيز به اين حركت، كم‌كم و به آهستگي «سه‌شنبه‌هاي بدون خودرو» را به يك خرده‌فرهنگ شاخص در تهران تبديل كرد كه ديگر نه فقط مديران شهري و شهروندان كه هنرمندان و مقام‌هاي كشوري نيز با افتخار و روي خوش با آن همراه شدند.
گذشته از هويت بخشيدن به پويش «سه‌شنبه‌هاي بدون خودرو»، شهرداري تهران برخلاف ادعاها و نظرات نااميدكننده‌اي از اين قبيل كه «شيب معابر تهران گسترش دوچرخه‌سواري را غيرممكن كرده»، بالغ بر ۱۷۰ كيلومتر مسير اختصاصي براي ركاب‌زني را در دوره جديد مديريت شهري توسعه داده است. حالا ديگر تهران فقط متعلق به ماشين‌ها نيست. تهران حالا با تمام وجود در مسير رسميت بخشيدن به پاك‌ترين و اجتماعي‌ترين و انسان‌محورترين مورد حمل‌ونقل است و اين راه كه در ابتدا پر از مانع و سنگلاخ به نظر مي‌رسيد، جاده‌اي روشن با مقصدي مشخص است كه سلامت و آرامش بيشتر و افزايش چشمگير كيفيت زيست شهري را در پي خواهد داشت.
۲۲ سپتامبر روز جهاني بدون خودرو ناميده شده و بهانه‌اي است براي گراميداشت مفهوم حياتي «شهر انسان‌محور» كه يكي از مهم‌ترين متغيرهاي آن فاصله گرفتن از ماشين‌ها و التزام به حمل‌ونقل پاك است. روز جهاني بدون خودرو در پايتخت ايران مدت‌هاست كه رسميتي واقعي پيدا كرده و وظيفه مديران شهري نيز بر مبناي توسعه بسترهاي لازم براي بهبود در اين مسير تعريف شده است.
طرفه اينكه، امسال در گزارش رسمي هفته حمل‌ونقل اروپا از عملكرد شهرداري تهران در زمينه توسعه استفاده از حمل و نقل پاك و دوچرخه به عنوان يكي از بهترين اقدامات سال گذشته در خارج از اروپا تقدير شده است. در اين گزارش، از اقدام شهردار تهران براي استفاده مداوم از دوچرخه براي ترويج حمل و نقل پاك تجليل شده و برنامه تهران براي افزايش ۱/۵ درصدي آمار استفاده شهروندان تهراني از دوچرخه تا سال ۲۰۲۰ مورد تقدير قرار گرفته است.