داستان استقلال بنگلادش
به قلم شيخ مجيب الرحمان
براي نخستين‌بار در ايران كتابي درباره شيخ مجيب الرحمان، رهبر استقلال بنگلاش با نام «خاطرات ناتمام» به فارسي ترجمه شد. اين كتاب البته دست‌نوشته‌هاي شخص مجيب‌الرحمان است كه در زندان نوشته و در آن خاطرات خود را از فعاليت‌هاي حزبي و سياسي خود از دوران نوجواني روايت كرده است.
اگرچه نوشتار مجيب‌الرحمان بيش از آنكه اثري تاريخي و پژوهشي باشد، بيشتر شخصي است اما با اين حال در جاي جاي آن مي‌توان اطلاعات ذي‌قيمتي از وضعيت سياسي، فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي بنگال در دوران حاكميت نظاميان در پاكستان به دست آورد. نكته جالب ديگري كه در اين كتاب كاملا مشهود است اين كه حتي در زمان مبارزات جرياني سياسي در بنگال براي استقلال و جدا شدن از پاكستان كه در بازه زماني 1935 ميلادي تا 1970 انجام شد، احزاب و فعاليت حزبي و دانشجويي در اين كشور بسيار مشهود بوده و رونق داشت. اگرچه حاكميت نظامي در پاكستان در بازه‌هاي زماني مختلف به سركوب اين احزاب مي‌پرداخت و چهره‌هاي شاخص جريانات سياسي نظير شيخ مجيب الرحمان را بارها براساس اتهامات واهي به زندان افكند، اما باز هم مبارزات سياسي عليه حاكميت ديكتاتور در چارچوب حزبي و به شكلي منظم و سازمان يافته ادامه مي‌يافت. شايد خواننده با خود فكر كند چطور مردم بنگال- كه در آن زمان پاكستان شرقي ناميده مي‌شد- آن زمان كه به طور طبيعي به لحاظ سواد و تحصيلات در درجه پاييني بودند، مي‌توانستند در چارچوب حزب فعاليت كنند؟ به نظر مي‌رسد كه در اين خصوص مردم بنگال بسيار از هندي‌ها تاثيرپذيرفته بودند. در آن زمان در هند نيز مهاتما گاندي جنبش اخراج انگليسي‌ها را كليد زده بود و حزب كنگره در هند تحت تاثير گاندي به قدرت به فعاليت مشغول بود. در اين كتاب كاملا مشهود است كه در آن زمان اگرچه بنگال استقلال نداشت اما به لحاظ اداري با قرار گرفتن در بخش پاكستان شرقي عملا از پاكستان غربي، جدا شده بود. روابط دو بخش پاكستان، جنگ داخلي، نهضت ناسيوناليست‌ها و مسلمانان تجزيه طلب با كمك هندوستان و ديپلماسي ابرقدرت‌ها در يك روند تبديل جنگ داخلي به جنگي با جنبه بين‌المللي، منجر به پيدايش بحران پاكستان شرقي، جنگ هند و پاكستان و تشكيل دولت جديد بنگلادش در سال ۱۹۷۱ شد. در بحران پاكستان شرقي نيز همانند ساير جنگ‌هاي داخلي، شورشيان به واسطه دلايل سياسي، اقتصادي و ايدئولوژيكي با عوامل بيگانه ارتباط پيداكرده و از اين راه، حمايت مادي و معنوي آنها را به نفع خودشان سوق دادند. علل بروز بحران بنگلادش و استقلال اين كشور را مي‌توان در سه بعد اقتصادي، سياسي و فرهنگي بيان كرد. عدم تساوي در امور مالي پاكستان غربي و شرقي، وضع نامطلوب بخش‌هاي اقتصادي و به‌كارگيري درآمدهاي حاصل از صادرات پاكستان شرقي در توسعه مجتمع‌هاي صنعتي پاكستان غربي مهم‌ترين علل اقتصادي بحران به حساب مي‌آيند. در زمينه علل سياسي مي‌توان به نامطلوب بودن نظام سياسي در پاكستان شرقي و نابرابري در مشاركت اشاره كرد. بالاخره، اختلافات در سنن و آداب و رسوم، اختلافات زباني، نابرابري در آموزش و مسائل مذهبي مهم‌ترين علل فرهنگي ايجاد بحران پاكستان شرقي بودند. واكنش‌هاي بين‌المللي از جانب امريكا، شوروي، چين و ساير ابرقدرت‌ها براساس منافع خودشان بود و اكثر آنها خواهان يك سازش منصفانه مابين طرفين بودند. در چنين شرايطي بود كه شيخ مجيب‌الرحمان به عنوان يك شخصيت مورد وثوق مردم وارد ميدان شد. از ويژگي‌هاي مجيب‌الرحمان مي‌توان به شجاعت و جسارت بي‌نظيرش در مبارزات سياسي اشاره كرد. آنچنان كه در اين كتاب آمده است مجيب‌الرحمان بارها و بارها با اتهامات واهي به زندان افكنده شد. اما هر بار پس از آزادي بار ديگر مبارزات سياسي خود را به مانند گذشته دوباره آغاز كرد. البته در نهايت استقلال بنگلادش كم‌هزينه نبود. در جريان استقلال اين كشور جنگي درگرفت كه جنگش در استقلال بنگلادش معروف است. اين جنگ در واقع رويارويي مسلحانه‌اي ميان پاكستان غربي (پاكستان امروزي) و پاكستان شرقي (بنگلادش امروزي) بود. در ميانه اين جنگ البته هندوستان به واسطه اختلافاتش با پاكستان غربي، به لحاظ اقتصادي، نظامي و ديپلماتيك به ياري ارتش آزادي‌بخش بنگلادش شتافت. البته اين حمايت براي هند نيز هزينه‌بردار بود چراكه پاكستان در ۳ دسامبر ۱۹۷۱ به يك حمله پيشگيرانه به مرزهاي غربي هند دست زد و اين آغاز جنگ ۱۹۷۱ پاكستان و هند بود. سرانجام در ۱۶ دسامبر ۱۹۷۱ نيروهاي پاكستان (غربي) مستقر در شرق، از ارتش هند و ارتش آزادي‌بخش بنگلادش شكست خوردند و بعد از اين شكست، بزرگ‌ترين تسليم اسرا پس از جنگ جهاني دوم رخ داد. غرض از بيان اين رخدادها اين بود كه بدانيم شيخ مجيب‌الرحمان كه از يك روستاي كوچك در بنگال برخاسته و پرچم استقلال خواهي را به دست گرفته بود در چنين شرايطي و ميانه جنگ ابرقدرت‌ها توانست كشتي استقلال بنگلادش را به سلامت از توفان عبور داده و استقلال براي اين كشور به ارمغان بياورد. هرچند اين كار براي او خانواده‌اش نيز گران تمام شد. چراكه در پانزدهم آگوست سال ۱۹۷۵، چهار سال پس از تاسيس كشور مستقل بنگلادش، در اين كشور يك كودتاي نظامي روي داد كه ضمن آن شيخ مجيب الرحمن به همراه بيش از 10 از اعضاي خانواده‌اش در خانه‌اش ترور شد. برخي تاريخ‌نگاران نوشته‌اند كه برنامه‌هاي شيخ مجيب و نزديكي‌اش به روسيه و چين باعث نگراني امريكاييان شده بود و احتمالا كودتاي ۱۵ آگوست ۱۹۷۵ با نقشه و كمك سازمان سيا انجام شده بود. كتاب «خاطرات ناتمام» شيخ مجيب‌الرحمان را مي‌توانيد از انتشارات كتاب‌سرا با ترجمه آرمين منتظري و به قيمت 99 هزار تومان تهيه كنيد.