واكنش لفظي آنكارا به شناسايي «نسل‌كشي ارامنه» از سوي بايدن
تركيه بحران ايجاد نخواهد كرد
محمدحسين لطف‌الهي
رييس‌جمهور ايالات متحده روز شنبه به وقت محلي رسما از كشتار ارامنه در سال 1915 از سوي امپراتوري عثماني به عنوان «نسل كشي» ياد كرد؛ كاري كه دست كم طي 3 دهه اخير هيچ كدام از روساي جمهور امريكا به دليل نگراني از تاثير آن در روابط دوجانبه واشنگتن و آنكارا حاضر به انجام آن نشده بودند.
اين اقدام جو بايدن براي تركيه غيرمنتظره نبود و رييس‌جمهور ايالات متحده در تماس تلفني جمعه شب با رجب طيب اردوغان كه اولين تماس از زمان آغاز به كار دولت دموكرات‌ها به شمار مي‌رفت تصميم خود را به اطلاع عالي‌ترين مقام ترك رسانده بود. با اين حال پس از صدور بيانيه رسمي بايدن از سوي كاخ سفيد، تركيه واكنشي شديد به اين بيانيه نشان داد و ضمن تعبير اين اقدام دولت امريكا به اقدامي «پوپوليستي» تاكيد كرد كه ايالات متحده در جايگاهي نيست كه بخواهد به ديگر ملت‌ها درس‌هاي اخلاقي بدهد. به رغم انتشار بيانيه‌هاي تند و تيز ناظران معتقدند شناسايي رسمي كشتار ارامنه به عنوان «نسل‌كشي» به اقدامات عملي راديكال از سوي آنكارا منجر نخواهد شد.
جو بايدن، رييس‌جمهور امريكا در صدوششمين سالگرد كشتار ارامنه با انتشار بيانيه‌اي در ارتباط با وقايع سال 1915 تصريح كرد: هر ساله از كشته‌شدگان در «نسل‌كشي» ارامنه در دوره عثماني ياد مي‌كنيم و تعهد خود را براي جلوگيري از چنين آزار و اذيت تجديد مي‌كنيم. او افزود: از 24 آوريل 1915 با دستگيري روشنفكران ارمني و رهبران آنها در استانبول توسط نيروهاي عثماني، يك‌ونيم ميليون ارمني تبعيد شده به سمت مرگ رفتند. بايدن با به كار بردن عبارت «فاجعه بزرگ» اظهار كرد كه «ما بر موضع قاطع خود در برابر اثرات نابودكننده اشكال مختلف نفرت تاكيد مي‌كنيم.» بايدن با اشاره به اينكه بسياري از ارامنه پس از حوادث سال 1915 زندگي جديدي را در نقاط مختلف جهان از جمله ايالات متحده آغاز كردند، تاكيد كرد:«آنان سال‌هاست در امريكا زندگي مي‌كنند و فرهنگ اين كشور را غني كرده‌اند. آنان داستان‌هاي نياكان شان را نيز به امريكا آورده‌اند. ما به تاريخ ارامنه احترام مي‌گذاريم و دردشان را مي‌فهميم. تاريخ شان را نيز تاييد مي‌كنيم. اين به آن معنا نيست كه تمام گناهان را گردن كسي بيندازيم بلكه براي جلوگيري از تكرار آن است.» بايدن با بيان اينكه آنها در تلاش هستند جهاني بسازند كه حقوق بشر مورد احترام بوده و مردم با عزت و امنيت در آن زندگي كنند، افزود:«به دنبال تجديد هدف خود در جلوگيري از آزار و شكنجه، بهبود و آشتي همه مردم در جهان هستيم.»
باراك اوباما پيش‌تر در دوره رياست‌جمهوري خود از عبارت ارمني «Meds Yeghern» به معني «فاجعه بزرگ» استفاده كرده بود. روساي جمهور ايالات متحده از سال 1993 يعني دوره بيل كلينتون همه ساله بيانيه‌اي را در ارتباط با وقايع 1915 منتشر مي‌كردند و غالبا از عباراتي مانند «فاجعه بزرگ»، «تبعيد» يا «كشتار» براي توصيف اين واقعه تاريخي بهره مي‌بردند.
تركيه: چنين نگرشي تحريف تاريخ است
اظهارات رييس‌جمهور ايالات متحده با واكنش تند مقامات دو كشور تركيه و آذربايجان روبه‌رو شد. وزارت امور خارجه تركيه طي بيانيه‌اي در واكنش به اظهارات جو بايدن، رييس‌جمهور امريكا درباره وقايع 1915 اعلام كرد: بيانيه رييس‌جمهور امريكا كه تحت فشار گروه‌هاي راديكال ضد تركيه و محافل ارمني منتشر شده را نمي‌پذيريم و به شدت محكوم مي‌كنيم. به گزارش خبرگزاري آناتولي در اين بيانيه آمده است: بديهي است كه اظهارات بايدن مبناي علمي و حقوقي نداشته و هيچ يك از مفاد قوانين و حقوق بين‌المللي، وقايع 1915 را به عنوان نسل‌كشي نمي‌پذيرد. ماهيت وقايع 1915 با توجه به انگيزه‌ها يا ملاحظات سياسي تغيير نخواهد كرد و چنين نگرشي صرفا تحريف تاريخ است. در بيانيه وزارت امور خارجه تركيه تاكيد شده است: دادگاه حقوق بشر اروپا ماهيت بحث‌برانگيز وقايع 1915 را به روشني بيان كرده است. از طرف ديگر تركيه در سال 2005 پيشنهاد كميسيون مشترك براي تحقيقات تاريخي و گشودن آرشيوها در اين باره را به طرف ارمني پيشنهاد كرد كه از آن استقبال نشد.
علاوه بر بيانيه رسمي وزارت خارجه ديگر مقامات رسمي اين كشور نيز ساكت نماندند. مولود چاووش اوغلو، وزير امور خارجه تركيه با انتشار مطلبي در حساب توييتر خود در واكنش به اظهارات جو بايدن، رييس‌جمهور امريكا درباره به اصطلاح نسل‌كشي تاكيد كرد: ما اين اظهارات كه تنها پايه آن پوپوليسم است را كاملا رد مي‌كنيم. چاووش اوغلو افزود: كلمات نمي‌توانند تاريخ را تغيير دهند. ما نيز نمي‌توانيم تاريخ خود را از كسي ديگر ياد بگيريم. او تصريح كرد: فرصت‌طلبي سياسي بزرگ‌ترين خيانت به صلح و عدالت است. ما اين اظهارات كه تنها پايه آن پوپوليسم است را كاملا رد مي‌كنيم.
فخرالدين آلتون، رييس مركز ارتباطات رياست‌جمهوري تركيه نيز با انتشار بيانيه‌اي در واكنش به اظهارات جو بايدن، رييس‌جمهور امريكا درباره به اصطلاح نسل‌كشي تاكيد كرد: مقامات امريكايي متاسفانه حين بيان اين اظهارات در برابر خواسته‌هاي لابي‌ها زانو زده‌اند. آلتون در ادامه تصريح كرد: از آنجا كه مقامات واشنگتن تصميم گرفته‌اند بر تاريخ پر غرورمان سايه بيندازند، روز بسيار ناخوشايندي را در روابط دوجانبه خود تجربه مي‌كنيم.
همچنين پس از گفت‌وگوي تلفني رجب طيب اردوغان با رييس‌جمهور آذربايجان، دفتر رياست‌جمهوري آذربايجان با انتشار بيانيه‌اي اعلام كرد كه الهام علي‌اف، رييس‌جمهور اين كشور با محكوم كردن «نسل‌كشي» ناميدن وقايع 1915 توسط جو بايدن، رييس‌جمهور امريكا آن را «اشتباهي تاريخي» خواند. در پي اين اقدام علي‌اف 48 حزب سياسي نيز در آذربايجان اقدام دولت ايالات متحده را محكوم كردند.
چرا امروز؟
پيش‌تر در 22 آوريل 1981 رونالد ريگان هنگام اشاره به نسل‌كشي يهوديان از سوي آلمان نازي در جنگ جهاني دوم به برخي نسل‌كشي‌هاي مشابه پيش از اين واقعه نيز اشاره كرد كه از جمله آنها «نسل‌كشي ارامنه» بود. بعد‌تر هيچ‌كدام از روساي جمهور ايالات متحده از اين واژه براي توصيف كشتار ارامنه در 1915 استفاده نكردند تا زماني كه بايدن روز گذشته از عبارت «نسل‌كشي» در بيانيه خود بهره برد.
بايدن در دوره معاونت رياست‌جمهوري خود نيز رابطه خوبي با رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه نداشت. پس از كودتاي سال 2016 نيز در سفري كه در مقام معاون رييس‌جمهور به استانبول داشت مورد بي‌احترامي قرار گرفت و معاون شهردار اين شهر براي استقبال از او به فرودگاه آمد. اين سفر به پايان نرسيده بود كه روزنامه ديلي صباح به عنوان يكي از رسانه‌هاي نزديك به اردوغان تيتر زد: «تركيه وقت خود را هدر داد.»
به رغم اين سابقه بد روابط دو طرف، اقدام اخير دولت ايالات متحده را نبايد صرفا در بستر دشمني‌هاي شخصي تعبير كرد. در سال 2019 يعني دو سال پيش از آغاز به كار بايدن هم مجلس نمايندگان و هم مجلس سنا مصوبه‌اي را گذراندند كه بر مبناي آن امريكا رسما كشتار ارامنه در سال 1915 را به عنوان «نسل‌كشي» شناسايي كرد.
روزنامه نيويورك تايمز در اين باره نوشته است: «رابطه نزديك رجب طيب اردوغان با ولاديمير پوتين رييس‌جمهور روسيه، روابط نه چندان خوب تركيه با برخي اعضاي ناتو از جمله يونان و فرانسه همچنين اصرار آنكارا بر خريد سامانه دفاع هوايي اس 400 از مسكو از جمله دلايلي است كه هم كنگره و هم دولت ايالات متحده از اقدامات تركيه عصباني هستند.» به نوشته اين روزنامه، وضعيت اقتصادي بد تركيه در سال‌هاي اخير نيز باعث شده كه اردوغان توانايي مقابله عملي با اقدامات ايالات متحده را نداشته باشد.
آسلي آيدينتاشباش، كارشناس شوراي روابط خارجي اروپا معتقد است:«اردوغان بيش از موضع‌گيري‌ها حاضر به ضربه زدن به روابط خارجي تركيه به دليل به رسميت شناخته شدن نسل‌كشي نيست.» به گفته او با يك حساب حداقلي دست‌كم 29 كشور ديگر نيز اين موضوع را به رسميت شناخته‌اند. تركيه به احتمال بسيار تهديدهاي زيادي انجام خواهد داد اما سياست اصلي آنها ناديده گرفتن اين اقدام در سياست عملي خواهد بود. آسلي آيدينتاشباش تاكيد دارد كه تركيه با جديت هر اقدام اينچنيني را محكوم مي‌كند اما تا مرحله ايجاد بحران پيش نخواهد رفت.
نخست وزير ارمنستان دو ماه پيش از انتخابات زودرس پارلماني استعفا داد
نيكول پاشينيان، نخست‌وزير ارمنستان روز يكشنبه اعلام كرد كه از سمت خود استعفا داده اما تا برپايي انتخابات زودرس پارلماني به صورت موقت اداره امور را بر عهده خواهد گرفت. انتخابات زودرس پارلماني در ارمنستان كه پاشينيان پيش‌تر مردم كشورش را به شركت در آن تشويق كرده بود، قرار است ماه ژوئن با هدف خارج كردن اين كشور از بن‌بست سياسي موجود برگزار شود. نيكول پاشينيان با انتشار پيامي در صفحه فيس‌بوك خود نوشت:«من پيش از برپايي انتخابات، امروز از سمت خود به عنوان نخست‌وزير استعفا مي‌دهم.» در پي اعلام استعفاي نخست‌وزير ارمنستان طبق قوانين جاري در اين كشور كليه اعضاي كابينه او نيز يك به يك استعفا دادند. ارمنستان پس از متحمل شدن شكستي تحقيرآميز در جريان رويارويي نظامي پاييز سال گذشته ميلادي با آذربايجان بر سر منطقه قره‌باغ كه بيش از دو دهه تحت كنترل تجزيه‌طلبان تحت حمايت ايروان قرار داشت با يك بحران سياسي عميق روبه‌رو شده است. نبرد خونين 6 هفته‌اي ميان دو كشور كه سرانجام نوامبر ۲۰۲۰ پس از به جاي گذاشتن ۶ هزار كشته با ميانجي‌گري روسيه به واسطه يك توافق آتش‌بس به امضاي پاشينيان و دادن امتيازهايي از سوي ايروان پايان يافت، دولت حاكم بر ارمنستان را به شدت از سوي مخالفان تحت فشار قرار داد. مخالفان طي 5 ماه گذشته بارها به خيابان آمده و ضمن يورش به ساختمان‌هاي دولتي خواستار استعفاي نيكول پاشينيان شده‌اند. او پس از نشستي با رهبر بزرگ‌ترين حزب مخالف دولت اعلام كرد كه انتخابات زودهنگام را بهترين راه خروج كشور از بحران سياسي موجود مي‌داند.