لزوم پايش بناهاي واجد ارزش با كاربري نامتعارف
حجت نظري
حريقي كه در تيرماه سال ۱۳۹۸ در ميدان حسن‌آباد رخ داد اين ضرورت را به همه ما يادآوري كرد كه بايد براي حفظ ميراث‌فرهنگي در سازوكار سنجش ايمني بناهاي تاريخي تجديدنظر كنيم. متاسفانه بخشي از بافت تاريخي شهر تهران - كه در بافت تجاري بازار قرار گرفته است- اين روزها به واسطه كوچ اهالي تهران به مناطق ديگر، به نوعي خالي از سكنه شده و كاربري مسكوني خود را از دست داده است كه اين فرآيند به روند تخريب بناها دامن زده است. بخش عمده‌اي از مناطق مركزي تهران صرفا حيات روزانه دارند و فعاليت در آنها به كاربري‌هاي تجاري يا اداري خلاصه شده است. همين امر باعث شده بناهاي موجود در اين مناطق هم به مرور سرنوشتي مشابه را تجربه كنند و حتي بخشي از بناها كه كاربري تجاري يا اداري ندارند، سكونت‌گاه كارگران شده و برخي نيز متروك افتاده‌اند كه گاهي به محلي براي تجمع معتادان تبديل شده است. بخشي قابل توجه از اين املاك نيز به عنوان انبار واحدهاي تجاري مورد استفاده قرار مي‌گيرند. متاسفانه به واسطه اينكه اين بناها از ابتدا براي كاربري انبار احداث نشده‌اند، طبيعي است كه نمي‌توانند الزامات و نيازهاي يك انبار را تامين كنند و اين امر مي‌تواند مشكلاتي مضاعف را به وجود بياورد. هرچند ميدان حسن‌آباد از ابتدا كاربري مسكوني نداشت، اما با هدف كاربري انبار هم ساخته نشده بود. لذا بخشي از جداره ميدان كه در حال حاضر با كاربري تجاري در حال فعاليت است، اين نياز را پيدا كرد كه از فضاهاي فوقاني اين جداره به عنوان انبار استفاده كند. همين امر و عدم ايمن‌سازي اين فضا، متاسفانه باعث آتش‌سوزي در ضلع شمال غربي ميدان شد. از طرف ديگر، برخي از واحدهاي تجاري اين بناها نيز كاربري متناسب با يك بافت تاريخي و واجد ارزش ميراثي را ندارند؛ موضوعي كه بنده طي تذكري در صحن شورا نيز مفصل به آن پرداختم. بعد از اين حادثه، اين موضوع جدي‌تر مورد بررسي قرار گرفت كه براي تامين ايمني چنين بناهايي بايد اقدامي متناسب و ويژه صورت گيرد. در همين رابطه جلسه‌اي با مدير سازمان آتش‌نشاني و يكي از معاونان ايشان داشتم و دغدغه‌هاي موجود در اين حوزه را مطرح كردم كه براي حفظ ميراث تاريخي و فرهنگي شهر نياز به تدابيري داريم تا بتوانيم حفاظت جدي‌تري از منظر ايمني - به ويژه در زمينه آتش‌سوزي- براي اين بناها در نظر بگيريم. سرفصل‌هاي مدنظر را كه با مشورت فعالان حوزه ميراث فرهنگي تهيه كرده بودم مطرح كردم و كارشناسان سازمان آتش‌نشاني نيز بر اهميت موارد مطرح‌شده صحه گذاشتند. بنابر اين شد كه پيش‌نويسي را در زمينه حفظ ايمني اماكن تاريخي و واجد ارزش تهران تهيه كنند تا در قالب لايحه به شورا ارايه شود تا پس از تاييد شورا اين مصوبه براي شهرداري و ديگر نهادهاي ذي ربط لازم‌الاجرا باشد. متاسفانه شيوع كرونا در كشور تدوين و ارايه اين لايحه را به تعويق انداخت. از آنجا كه سازمان آتش‌نشاني يكي از زيرمجموعه‌هاي اصلي شهرداري تهران در مقابله با كرونا بود، بسياري از امورات مربوط به ضدعفوني فضاها و فعاليت‌هاي پيشگيرانه در محيط شهري به سازمان آتش‌نشاني سپرده شد و در كنار همه وظايفي كه بر عهده داشت، مقابله با كرونا هم به وظايف اين سازمان اضافه شد. اين امر باعث شد موضوع لايحه با تاخير دنبال شود. اما همچنان پيگيري‌هاي لازم در جريان است تا اين لايحه در ماه‌هاي باقيمانده از دوره پنجم شوراي شهر تهران، به عنوان يكي از يادگارهاي اين دوره به تصويب برسد.
يكي از الزامات تهيه اين لايحه پايش بناهاي قديمي، واجد ارزش و حتي ثبت‌شده‌اي است كه در كاربري‌هاي نامتعارف مورد بهره‌برداري قرار گرفته‌اند. هنوز پايشي در اين رابطه انجام نشده و طبيعي است كه ظرف مدت كوتاه هم امكان اينكه اين امر با وجود گستردگي تهران صورت گيرد مقدور نبود. اما مسلما يكي از پيوست‌هايي كه اين لايحه بايد داشته باشد، نتايج اين پايش است تا شوراي شهر بدانند در مورد چه تعداد ملك با چه شرايطي قرار است تصميم‌گيري كند و شهرداري دقيقا بداند در كدام املاك و كدام پارسل‌ها قرار است اقدامات ويژه‌تري انجام دهد. يكي از موانع و دشواري‌هاي انجام اين پايش اين است كه بخشي از اين املاك در اختيار بخش خصوصي يا مالكان شخصي است، بخشي در اختيار دولت و بخشي هم در اختيار نهادهاي عمومي و غيردولتي است. هماهنگي با تمام اين مالكان كاري دشوار است كه در نهايت بايد انجام شود، اما اجراي چنين كار بزرگي اراده‌اي بزرگ و ورودي در سطوح بالا مي‌طلبد.
پس از وقوع آتش‌سوزي در ميدان حسن‌آباد، شهرداري تهران سعي كرد نسبت به مرمت و بازسازي اين فضا اقدام كند. سازمان زيباسازي ماموريت پيدا كرد تا اين كار را دنبال كند. بر اساس دستور شهردار تهران از دانشگاه تهران دعوت شد تا طرح‌هاي مربوط به مرمت را در قالب يك فراخوان يا مسابقه جمع‌آوري و طرح برگزيده را پس از انجام مطالعات علمي به شهرداري ارايه كند. به نظر مي‌رسد اين امر تا حدودي باعث كند شدن فرآيند اجراي بازسازي شد. شايد اگر شهرداري خودش همه اين مراحل را انجام مي‌داد، تا امروز مرمت بخش‌هاي آسيب‌ديده ميدان حسن‌آباد به پايان رسيده بود و مي‌توانستيم مجددا آن را به عنوان يك فضاي شهري در اختيار شهروندان قرار دهيم. پيگيري‌هاي لازم در جريان است تا دانشگاه تهران زودتر به تعهد خود عمل كند تا اين بخش از ميدان با گذشت زمان بيش از اين تخريب نشود.
در كنار موضوع ايمني بناها، امري كه براي ما در مديريت شهري از اهميت ويژه‌اي برخوردار است، توجه به كاربري‌هاي متناسب با بافت فرهنگي و تاريخي است. فضايي مثل ميدان حسن‌آباد بهتر بود با كاربري‌هاي فرهنگي، مورد استفاده تجاري قرار گيرد. اگر در اين فضا مبادرت به خريد و فروش صنايع دستي يا هر نوع كالاي فرهنگي ديگري شود، با بافت تاريخي آن محدوده همخواني بيشتري خواهد داشت. در دوره پنجم مديريت شهري حفظ اين بناها از جنبه‌هاي مختلف حائز اهميت است. هم به لحاظ ايمني و هم به لحاظ اينكه مالكان بناهاي واجد ارزش اين مشوق را دريافت كنند كه از ملك واجد ارزش خود حفاظت كنند و براي كسب ارزش افزوده، اقدام به تخريب و نوسازي بناهاي ارزشمند شهر نكنند. بسياري اين تلقي را دارند كه ملك ثبت ملي شده، امكان تخريب و نوسازي ندارد. اما متاسفانه در سال‌هاي اخير شاهد بوده‌ايم كه املاك ثبت‌شده بسياري توسط ديوان عدالت اداري از ثبت خارج و مالكان از شهرداري درخواست صدور جواز تخريب و نوسازي كرده‌اند. طبق قانون وقتي ملك در فهرست آثار ملي ثبت نشده باشد و مالك جواز ساخت درخواست كند و مانع قانوني ديگري هم وجود نداشته باشد، شهرداري مكلف است به متقاضي پروانه ساخت و مجوز تخريب ارايه كند. بناي معروف به زندنوابي در ضلع شمال شرق ميدان فلسطين از جمله همين موارد بود و تخريب شد.
در راستاي حفظ بناهاي واجد ارزش تهران، طرحي را در شوراي شهر تهيه كرديم كه به مالكان اين مشوق را مي‌دهد كه از ملك ثبت شده يا واجد ارزش خود با كاربري‌هاي فرهنگي بهره‌برداري كنند. يك فوريت اين طرح در صحن شورا به تصويب رسيده و مراحل نهايي آن در كميسيون فرهنگي و اجتماعي در حال پيگيري است. اميدواريم كه بتوانيم ظرف هفته‌هاي آينده اين طرح را به صورت نهايي در كميسيون مصوب و به صحن شورا ارايه كنيم. با لازم‌الاجرا شدن اين طرح مالكان املاك واجد ارزش يا ثبت شده اين مشوق را خواهند داشت كه با رونق دادن به اقتصاد فرهنگ و بهره‌برداري مجزا و غيرمسكوني از ملك خود تشويق شوند تا از تخريب بناي واجد ارزش صرف‌نظر كنند و از اين طريق سرمايه‌هاي شهر براي آيندگان حفظ شود.