محمد معين و زبان فارسي
محمود فاضلي
بي‌شك دكتر محمد معين (1350-1297) استاد زبان فارسي و پديدآورنده فرهنگ معين از فضلاي بزرگ ايران معاصر است. او پس از پايان تحصيلات مقدماتي براي ادامه تحصيل در دارالفنون به تهران آمد و به تحصيل در دانشكده ادبيات پرداخت. در سال 1313 با نوشتن پايان‌نامه‌اي به زبان فرانسه در مورد شاعر فرانسوي «لوكنت دوليل» و در حالي كه فقط 16 سال سن داشت در رشته ادبيات و فلسفه به اخذ مدرك كارشناسي نايل شد. در 1314 به رياست دانشسراي مقدماتي اهواز برگزيده شد. در سال 1321 با نوشتن رساله «مزديسنا و تاثير آن در ادبيات فارسي» به زبان فرانسه اولين كسي بود كه در ايران به اخذ درجه دكتراي ادبيات نايل مي‌آمد. از چند دانشگاه خارجي درجه دكتراي افتخاري داشت و عضو فرهنگستان ايران شد كه رياستش با ذكاءالملك فروغي بود. رياست كميسيون ادبيات سمينار جهاني تاريخ و فرهنگ ايران را برعهده داشت. در سمينار بين‌المللي (سومر) دانشگاه هاروارد و كميته مجموعه كتيبه‌هاي ايران و كميته تاليف فرهنگ پهلوي و انجمن خاورشناسان پاريس و انجمن فلسفي عضويت داشت.
آشنايي و علاقه معين با فرهنگ لغت‌نامه‌نويسي، اگرچه از دوران نوجواني شكل گرفته بود، اما ديدار با سرپرست گروه باستان‌شناسي از كشور فرانسه، اين علاقه را به عمل تبديل كرد. دكتر معين، نخست به تصحيح لغت‌نامه برهان قاطع پرداخت و علاوه بر تحقيق در آن، اقدام به حاشيه‌نويسي و تكميل آن كرد و اين كتاب را در پنج جلد عرضه كرد. دومين گام مهم او تهيه فرهنگ فارسي بود. بيش از يك ميليون فيش مطالعه در كتابخانه‌هاي دنيا، بررسي دقيق فرهنگ‌هاي معتبر جهاني و حاصل تلاش بيست ساله معين و همكاري چهارصد نفر از دانشجويانش باعث شد تا فرهنگ فارسي معين در شش جلد منتشر شود كه از منابع معتبر واژگان زبان فارسي است. از ديگر فعاليت‌هاي مهم او همكاري با علامه علي‌اكبر دهخدا، اديب، لغت‌شناس، سياستمدار و شاعر ايراني بود. تاسيس «سازمان لغت‌نامه» در منزل دهخدا و دعوت از استادان و دانش‌پژوهان براي همكاري، باعث شد تا معين نيز به اين مجموعه معرفي شود و با تشويق اساتيد برجسته، اين همكاري آغاز شد. عملكرد او در ارايه كتاب برهان قاطع، دهخدا را مطمئن كرد كه فردي مناسب و مستعد براي مجموعه خود يافته است.
توانايي معين، آنچنان دهخدا را شيفته كرد كه با آغاز بيماري‌اش، نظارت و بررسي مجلدات بعدي لغت‌نامه را برعهده او گذاشت و در نوشته‌اي به ورثه، وصيت كرد كه تمامي فيش‌هاي چاپ نشده لغت‌نامه را به «عزيزترين دوست» او يعني دكتر معين بدهند. معين حدود ده سال با دهخدا و همين مدت پس از او با «سازمان لغت‌نامه» همكاري موثري داشت. همچنين طبق وصيت نيما يوشيج، بررسي آثار او را برعهده گرفت. دكتر معين كه سرآمد فضلاي ايران معاصر بود به زبان‌هاي فرانسه، انگليسي، عربي و آلماني تسلط كامل داشت و زبان‌هاي پهلوي، اوستايي و فارسي باستان و بعضي لهجه‌هاي محلي را خوب مي‌دانست.
به واسطه پژوهش‌ها و تحقيقاتش، موفق به كسب مدال‌ها و نشان‌هايي شده بود كه براي ارج نهادن و قدرداني از ارزش او به او اعطا مي‌شد. مدال‌هايي چون جايزه عالي آكادمي ادبيات فرانسه، نشان درجه دوم سپاس در سال 1327، نشان هنر و ادبيات دولت فرانسه، نشان آكادميك از رييس‌جمهور فرانسه، نشان لژيون دونور، نشان درجه دوم علمي در سال‌هاي 1316 و 1321 و... به عنوان تقدير از جايگاه علمي و ادبي به معين اهدا شد. معين با تسلط علمي خود در كنفرانس‌هاي متعددي شركت داشت. معين كه حدود 23 جلد كتاب تاليف كرد در آذر 1345 دچار سكته مغزي شد و حدود پنج سال در حال اغما به سر برد. معالجات در ايران و خارج نيز به نتيجه‌اي نرسيد و سرانجام در 13 تير ماه 1350 آرامشي ابدي يافت و در آستانه اشرفيه گيلان به خاك سپرده شد.
ايرج افشار در خاطرات سفرش به ژاپن در وصف معين چنين مي‌نويسد: «زندگي معين سراسر با سختي و سخت‌كوشي گذشت و عبرت‌آموز بود. دوران جواني‌اش بي‌ياور بود. در فراگرفتن دانش رنج برخود هموار كرد. چون باليده شد و به فنون ادب آراسته آمد در دانشگاه تهران ميدان خدمت بر او گشاده بود. به ذوق و شوقي كه در نهادش بود راه‌هايي جديد به جانب تحقيق پوييد. نخستين ايراني بود كه توانست درجه دكتراي ادبيات فارسي بگيرد و از همراهان خود پيش افتد. پس از آن دست از كار نكشيد. چه دليرتر شده بود و در كار خود پوياتر و استوارتر.»