آيا روند تصميم‌گيري در تهران
در سايه ورود «كميته تطبيق» تغيير كرده است
مذاكرات وين ؛ تعطيل تا اطلاع ثانوي
سارا معصومي
«آيا ايران قصدي براي احياي برجام دارد؟» طولاني شدن روند مذاكرات بازگشت به توافق هسته‌اي اين پرسش را جايگزين پرسش‌هاي پيشين مبني بر زمان احتمالي احياي توافق تا پيش يا پس از آغاز به كار دولت جديد در ايران كرده است. در حالي كه به نظر مي‌رسد مذاكره‌كنندگان ايران در هشت سال گذشته همچنان مجري رايزني‌ها در وين هستند اما روند تصميم‌گيري در تهران از تغييرات جديد تاثير پذيرفته است. به عنوان نمونه تا پيش از اين، هيات مذاكره‌كننده ايران به رياست عباس عراقچي، معاون سياسي وزير خارجه پس از بازگشت به تهران نتيجه رايزني‌ها را دراختيار شوراي عالي امنيت ملي قرار مي‌داد تا درباره راه‌حل‌هاي ايران براي اختلاف‌هاي باقيمانده تصميم‌گيري نهايي صورت بگيرد.
با پيروزي ابراهيم رييسي در انتخابات رياست‌جمهوري 1400 و نزديك شدن به نقطه آغاز احياي برجام، نتيجه مذاكرات در وين علاوه بر شوراي عالي امنيت ملي در كميته تطيبق نيز مورد بحث و بررسي قرار مي‌گيرد. پس از پيروزي ابراهيم رييسي، دو نماينده از تيم او به كميته‌اي «تطبيق متن نهايي توافق احتمالي ايران و گروه1+4» اضافه شدند.
علي حسيني‌تاش معاون راهبردي شوراي عالي امنيت ملي و علي باقري معاون سابق دبيرخانه شوراي عالي امنيت ملي و مسوول كنوني ستاد حقوق بشر قوه قضايي، از طرف رييسي در جلسات اين كميته شركت مي‌كنند. اعضاي اين كميته را علي شمخاني از طرف شوراي عالي امنيت ملي، عبدالرضا مصري، مجتبي ذوالنوري و وحيد جلال‌زاده از سوي مجلس شوراي اسلامي و علي‌اكبر صالحي و عباس عراقچي، از دولت تشكيل داده‌‌اند. اين كميته كه زيرنظر شوراي عالي امنيت ملي تشكيل شده، موظف است متن نهايي توافق وين را با «قانون اقدام راهبردي لغو تحريم‌ها» (مصوبه هسته‌اي سال گذشته مجلس شوراي اسلامي) و همچنين با دستور رهبري در اين باره تطبيق دهد. برخي كارشناسان و تحليلگران معتقدند از نظر عرف سياسي حضور نماينده‌اي از دولت آتي در روند تصميم‌گيري درباره نحوه احياي برجام ضرورت دارد و همزمان حضور نمايندگاني چه از دولت آتي و چه از مجلس شوراي اسلامي را تضميني براي برخورد با برجام در صورت احياي آن در دولت بعدي مي‌دانند. در چنين شرايطي در حالي كه حسن روحاني، رييس‌جمهور مي‌گويد اگر اختيارات لازم به رييس هيات مذاكره‌كننده ايران داده شود، پروسه رفع تحريم به سرعت قابل آغاز است، فعلا اخبار رسمي از تهران گوياي موكول شدن پروسه مذاكرات به پس از آغاز به كار دولت ابراهيم رييسي است.
در حالي كه مذاكرات ميان ايران و 1+4 و ايالات متحده به حالت تعليق درآمده، توقفي در توسعه برنامه هسته‌اي ايران يا تغييري در وضعيت تحريم‌هاي ايالات متحده و همراهي سايرين با آن به وجود نيامده است. ايران توسعه كمي و كيفي برنامه هسته‌اي در سطحي بسيار فراتر از تعهدات داده شده در برجام را ادامه مي‌دهد و همزمان از تمديد رسمي تفاهم فني موقت ميان ايران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي مبني بر تداوم حفظ تصاوير ضبط شده از دوربين‌هاي آژانس در تاسيسات هسته‌اي ايران خبري نيست، هر چند كه مقام‌هاي ايراني مي‌گويند تا احياي برجام اين تصاوير ضبط شده را نه پاك مي‌كنند نه به آژانس تحويل مي‌دهند. از سوي ديگر آژانس بين‌المللي انرژي اتمي مي‌گويد اختلاف پادماني با ايران درباره كشف ذرات اورانيوم در چند نقطه اعلام نشده از سوي تهران همچنان به قوت خود باقي است. هر چند ارتباط مستقيمي ميان اين اختلاف درباره برنامه هسته‌اي ايران در گذشته دور و اجراي برجام در امروز و آينده وجود ندارد اما باقي ماندن دو طرف در اين وضعيت مي‌تواند بر تاثيرگذاري اين پرونده بر برخورد شوراي حكام آژانس بين‌المللي انرژي اتمي بر تهران تاثير بگذارد.
در سوي ديگر ميدان نيز دولت جو بايدن، رييس‌جمهور ايالات متحده سياست فشار حداكثري با ابزار تحريم را عليه ايران ادامه مي‌دهد و شكافي در سد تحريم ايران كه دونالد ترامپ با خروج از برجام آن را شكل داد، ايجاد نشده است.
توسعه برنامه هسته‌اي ايران و تداوم تحريم ايالات متحده عليه تهران در حالي به موازارت هم حركت مي‌كنند كه ايران و امريكا هر دو اراده سياسي لازم براي احياي برجام را به تصوير كشيده و مي‌گويند در صورتي كه طرف مقابل به اجراي تعهداتش بازگردد، احياي برجام ممكن است. آنچه به دشمن اين اراده سياسي تبديل شده گذشت زمان است كه در سايه آن هزينه بازگشت به عقب چه براي ايران و چه براي طرف مقابل افزايش پيدا خواهد كرد و جدا از دغدغه‌هاي برجامي، ملاحظه‌هاي غيربرجامي هم بر روند جاري تاثيرگذار خواهند شد.
اين روزها بيشترين پرسش مطرح اين است كه هفتمين دور از رايزني‌ها چه زماني در وين از سر گرفته خواهد شد؟ به نظر مي‌رسد كه صريح‌ترين پاسخ اين باشد كه زماني كه دو طرف به موازات يكديگر از برخي خواسته‌هاي حداكثري فاصله گرفته و با تصميم آخر به «گراند هتل» در پايتخت اتريش بازگردند. در حال حاضر متون در سه گروه رفع تحريم، هسته‌اي و تمديدات اجرايي نهايي شده و در هر كدام از اين متون تنها يك تا دو پرانتز باز باقي مانده است، لذا مذاكرات به نقطه‌اي رسيده كه بازگشت به ميز مذاكره صرفا براي ادامه گفت‌وگو نه ممكن است و نه معناي خاصي دارد. از مجموع اظهارنظرها در 1+4 برمي‌آيد كه توپ‌ها نه فقط در زمين تهران يا واشنگتن بلكه در هر دو است و شايد براي بسته شدن يك تا دو پرانتز باقي مانده، ايران و امريكا بتوانند با بده و بستان دو امتياز و پاس‌كاري، حصول توافق را اعلام كنند. در حالي كه هيات مذاكره‌كننده ايران از ابتدا تاكيد داشت نه منافع ملي را قرباني تعجيل در مذاكرات مي‌كند و نه بر هزينه‌هاي تحميل شده با تن دادن به روندي فرسايشي مي‌افزايد، به نظر مي‌رسد كه وقفه 3 هفته‌اي در مذاكرات وين با توجه به قرار داشتن ايران در دوره انتقال قدرت از دولت روحاني به رييسي مي‌تواند با تعبيرها و تفسيرهايي در خارج از كشور همراه شود كه به صلاح نيست. به عنوان نمونه، ميخاييل اوليانوف، رييس هيات مذاكره‌كننده روسيه در وين كه معمولا اظهارنظرهايي منطبق با رويكرد ايران در مذاكرات دارد در تازه‌ترين موضع‌گيري توييتري هشدار داده كه گذشت بي‌حاصل زمان به نفع هيچ كدام از طرفين نخواهد بود. اوليانوف در اين باره نوشت: «تاريخ شروع هفتمين دور مذاكرات وين درباره برنامه جامع اقدام مشترك هنوز مشخص نشده است. بعد از انتخابات رياست‌جمهوري ايران به زمان بيشتري براي آماده كردن خودش نياز دارد و اين طبيعي است. اگرچه بلاتكليفي‌هاي امروز منافع هيچ كشوري را تامين نمي‌كند و هر چه زودتر مذاكرات
از سر گرفته شود، بهتر است.»
روز گذشته رسانه امريكايي «بلومبرگ» به نقل از منبعي مطلع به مواضع تيم مذاكره‌كننده امريكايي در وين، گزارش داد كه اعضاي اين تيم نگران هستند فرصت براي احياي برجام رو به پايان باشد. بلومبرگ به نقل از اين منبع نوشت: «از نظر دولت دموكرات امريكا، توافق هسته‌اي ايران به‌رغم نواقصي كه دارد، همچنان قدرتمند است و بازگشت به اين توافق در زمان كنوني مي‌تواند فوايد عدم اشاعه داشته باشد.» «كلسي داوِنپورت» مدير بخش عدم اشاعه در سازمان امريكايي «انجمن كنترل تسليحاتي» نيز به بلومبرگ مي‌گويد: «هرچه ايران دانش هسته‌اي بيشتر كسب كند، مطمئن شدن از اينكه برجام همان سد قديم در برابر توليد تسليحات اتمي باقي مي‌ماند، سخت‌تر مي‌شود.»
همزمان برخي منابع از طراحي «plan B»توسط اروپا و امريكا در صورت عدم به نتيجه رسيدن مذاكرات خبر مي‌دهند. به عنوان نمونه يك خبرنگار اسراييلي به نقل از منابع اروپايي نوشت كه كشورهاي عضو برجام در حال بررسي يك طرح بي‌هستند تا در صورت شكست مذاكرات براي احياي برجام به سمت اجراي آن بروند. يكي از اين گزينه‌ها بازگرداندن برخي تحريم‌هاي كنسل شده عليه ايران يا وضع تحريم‌هاي جديد است. در حالي كه مشخص نيست دور هفتم مذاكرات چه زماني از سر گرفته خواهد شد، خوش‌بيني چند هفته قبل براي رسيدن هر چه سريع‌تر به توافق جاي خود را به ابهام و سخن گفتن از جايگزين‌ها داده است.
اين خبرنگار اسراييلي در ادامه با اشاره به اينكه كشورهاي غربي همچنان به دنبال احياي برجام هستند، ادعا مي‌كند كه در حال حاضر اصرار ايران بر لغو دامنه وسيعي از تحريم‌ها و اعتقاد طرف مقابل به كاهش زمان گريز هسته‌اي ايران و لزوم برداشته شدن چندگام سريع از سوي تهران، اصلي‌ترين چالش‌ها هستند.
در چنين شرايطي مسير پيش روي ايران در صورت تداوم تعليق مذاكرات، روشن نخواهد بود. عدم تمديد رسمي تفاهم فني با آژانس در سايه عدم احياي برجام مي‌تواند به صدور قطعنامه شوراي حكام عليه ايران منتهي شود. صدور قطعنامه در شوراي حكام مي‌تواند نخستين حلقه از دومينوي افزايش فشارها از كانال آژانس و شوراي امنيت بر ايران باشد. اين درحالي است كه ايران در سه سال اخير و پس از خروج امريكا از برجام توانست در سايه گام‌هاي حساب شده كه يكي از آنها يك سال صبر استراتژيك در برابر خروج امريكا و پس از آن پايان دادن پلكاني و مرحله‌اي به اجراي تعهدات هسته‌اي بود، مانع از ارجاع پرونده به شوراي امنيت سازمان ملل شود. در حال حاضر ايران سطح فعاليت‌هاي هسته‌اي را بسيار فراتر از تعهدات برجامي يا حتي پيش از برجام پيش برده و به عنوان نمونه به غني‌سازي 60درصد پرداخته اما پرونده ايران نه در شوراي حكام با قطعنامه روبه‌رو شده و نه در شوراي امنيت تحول خاصي پيرامون آن شكل گرفته است. با اين همه ضمانتي براي تداوم اين وضعيت وجود ندارد به خصوص آنكه در حال حاضر جو بايدن جاي دونالد ترامپ را براي اروپايي‌ها گرفته و اين اجماع مي‌تواند به ضرر ايران در هفته‌هاي
پيش رو تمام شود.
پنجره نيمه باز برجام در حال بسته شدن است و اين در حالي است كه تهران و واشنگتن هر دو بايد هزينه‌ها و فايده‌هاي احياي برجام را در مقطع فعلي برآورد كنند. در يك سوي ميدان ايران ايستاده كه در ميانه جدال با كرونا و وضعيت اقتصادي متاثر از تحريم‌ها از ساير كشورهاي منطقه براي تامين واكسن خارجي با مشكلات عديده در حوزه خريد و پرداخت بانكي روبه‌رو است و در سوي ديگر ميدان، امريكا و 1+4 كه مي‌گويند برجام، بهترين توافقي است كه از نظر آنها مي‌تواند نسبت به ماهيت برنامه هسته‌اي ايران اعتمادسازي كند.