چه بر سر كوبا خواهد آمد؟

هزاران كوبايي در تاريخ يازدهم جولاي سال جاري، در واكنش به وضعيت بد اقتصادي و شرايط بحراني زندگي كه البته در دوران همه‌گيري كرونا بحراني‌تر هم شده به خيابان‌ها ريختند و اعتراض كردند. نخست اينكه اين اعتراضات بزرگ‌ترين اعتراضاتي بود كه از زمان به قدرت رسيدن حزب كمونيست در كوبا در 60 سال پيش انجام شده. دوم اينكه اين اعتراضات در شهرهاي مختلف كوبا در يك ساعت مقرر برگزار شد كه معنايش مي‌تواند اين باشد كه معترضان به نحوي با هم هماهنگ بوده‌اند و درنهايت اينكه معترضان پس از اعتراضات سال 2020 ماه‌هاي گذشته را در تدارك چنين اعتراضي بوده‌اند. 
آنچه اهميت دارد اينكه اعتراضات چطور در آينده كوبا اثرگذار خواهد بود؟ از آنجايي كه اقتصاد كوبا به ‌شدت به شركا و عوامل خارجي وابسته است، بحران‌هاي اقتصادي به ‌شدت بر ائتلاف‌هاي ژئوپليتيكي كوبا اثر گذاشته است. اين بحران موجب شده رقابتي ميان رقباي داخلي دولت كوبا و قدرت‌هاي بزرگ خارجي نظير امريكا، روسيه و چين شكل بگيرد به گونه‌اي كه اكنون باقي ماندن دولت كوبا در قدرت بستگي به اين دارد كه قدرت‌هايي نظير روسيه و چين از آن حمايت كنند يا اينكه ايالات متحده امريكا دخالت كرده و دولت كوبا را سرنگون كند. 
براي فهم ريشه‌هاي ناآرامي‌هاي فعلي بايد در گذشته كوبا غور كرد. كوبا در دهه 90 ميلادي، وارد دوره‌اي شد كه در آن زمان به آن «دوران ويژه» مي‌گفتند. دوره‌اي بين سال‌هاي 1989 تا 1993 كه در آن، پس از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي كه بزرگ‌ترين حامي مالي كوبا بود، اين كشور وارد دوره‌اي از دشواري‌هاي اقتصادي شد. در آن سال‌ها اقتصاد كوبا 35 درصد كوچك‌ شد و كسري بودجه كوبا از 7 درصد به 33 درصد رسيد. در همين دوران بود كه كوبايي‌ها گروه گروه از كشور گريخته و راهي امريكا شدند و اين خود بر شدت تنش‌ها افزود. اين اتفاق وجهه كوبا را تخريب كرد بنابراين دولت كوبا قايق‌هايي كه راهي امريكا بودند را توقيف كرده و هزاران كوبايي را در سواحل هاوانا در سرگرداني قرار داد. اين جمعيت سرگردان در نهايت اعتراضاتي را عليه فيدل كاسترو صورت دادند كه به اعتراض «مالكونازو» شهرت يافت. فيدل كاسترو براي سركوب اين اعتراضات خودش شخصا با نيروهاي امنيتي همراه شد و در نهايت جمعيت معترض به‌ شدت سركوب شدند. كمتر از يك هفته بعد، دولت كوبا برخي محدوديت‌هاي مسافرتي را از شهروندان خود برداشت و در نتيجه رفع اين محدوديت‌ها، ده‌ها هزار كوبايي كشورشان را ترك كردند. 
تشابهات ميان اعتراضات آن زمان و اعتراضات اخير، بسيار جالب توجه است. در هر دو مورد، اقتصاد كوبا در تاثيرپذيري از يك رخداد تاثيرگذار ديگر رو به وخامت نهاد. در دهه 90 ميلادي فروپاشي اتحاد جماهير شوروي و قطع كمك‌هاي مسكو به كوبا رخ داد و در حال حاضر همه‌گيري ويروس كرونا و فشار اقتصادي ناشي از آن، رخ داده است. اين دو رخداد در آن سال‌ها و امروز، بحران اقتصادي در كوبا را رقم زدند. در هر دو مورد جريان تجارت كوبا با خارج از كشور به ‌شدت آسيب ديد و دسترسي دولت كوبا به ارز خارجي قطع شد و در نتيجه دولت از وارد كردن كالاهاي اساسي ناتوان ماند. در نتيجه، كمبود گسترده كالاهاي اساسي و مواد خام وارداتي براي مصارف صنعتي فراگير شد.  در هر دو مورد، مشكلات داخلي در كشورهايي نظير اتحاد جماهير شوروي و ونزوئلا - كه كوبا براي تامين انرژي مورد نيازش به آنها وابسته بود - موجب شد ذخاير انرژي كوبا به ‌شدت كاهش يابد. بدون واردات سوخت و مواد خام صنعتي، فعاليت‌هاي اقتصادي در كوبا يا متوقف شد و يا اينكه به صفر نزديك شد. كمبود سوخت، توليدات بخش كشاورزي كوبا را به‌ شدت كاهش داد. به ديگر سخن، اعتراضات مالكونازو در دهه 90 ميلادي نشان داد كه چه عواملي مي‌تواند كوبايي‌ها را به اعتراض وادارد و آن عوامل هم‌اكنون نيز در حال وقوع هستند.
البته درست است كه دولت كوبا در نهايت توانست در دهه 90 ميلادي از «دوران ويژه» جان به‌در ببرد اما اين بار و در حال حاضر شرايط، بسيار متفاوت است. در آن زمان يكي از عوامل نجات كاسترو صنعت توريسم كوبا، سرمايه‌گذاري خارجي در اين كشور، ظهور ونزوئلا به عنوان يك شريك اقتصادي و منبع سرشار انرژي و زنجيره‌اي از اقدامات اقتصادي بود كه برخي فشارها را  از روي دوش مردم برداشت. البته امروز، ميگوئل دياز كانل - كه از پيش اين بحران اقتصادي را پيش‌بيني مي‌كرد - اقداماتي را براي نجات اقتصاد كوبا انجام داده است. براي مثال كوبا برخي قوانين دست و پا گير در مسير فرصت‌هاي خوداشتغالي را برداشته، جريمه‌هايي براي نوسان قيمت‌ها تعيين كرده و به تبديل ارز در فرودگاه‌ها، پايان داده است. در واقع كانل به جاي اينكه وجود مشكل را منكر شود سعي كرده با آن مواجه شده و آن را حل كند و يا حداقل تا آنجا كه بضاعت دولتش است، با آن مبارزه كند. ماه گذشته كانل اعتراف كرد كه ورود ارز خارجي به كوبا در دو سال گذشته 2 ميليارد و 890 ميليون دلار كاهش داشته است. او همچنين تاييد كرد كه به‌رغم همه تلاش‌هاي دولتش، واردات مواد غذايي در سال جاري آنقدري نبوده كه بتواند نيازهاي كشور را برآورده كند. 
به زبان ساده، كانل هر كاري از دستش برمي‌آمده كرده است و اهرم‌ ديگري در اختيار ندارد كه بتواند با استفاده از آن مهار اقتصاد سركش كوبا را بكشد. تنها راه باقي مانده براي كانل اين است كه كل سيستم را به يك باره، بازسازي كند. بعيد به نظر مي‌رسد كه كوبا بتواند تا پايان يافتن همه‌گيري كرونا ارز خارجي دريافت كند. بيشترين درآمد ارزي كوبا از محل توريسم است اما در 5 ماهه نخست سال 2021، تنها 88 هزار توريست وارد كوبا شده‌اند. علاوه بر اين در حال حاضر ريسك سرمايه‌گذاري خارجي در كوبا بسيار بالا است چراكه در شرايط فعلي، همه كشورها به واسطه همه‌گيري ويروس كرونا به لحاظ اقتصادي تحت فشار هستند و هيچ كشوري به سرمايه‌گذاري خارجي فكر نمي‌كند. علاوه بر اين، به واسطه تهديد واشنگتن مبني بر اينكه املاك و مستغلاتي در كوبا كه قبلا به اتباع امريكايي تعلق داشته و بعدها در جريان كمپين ملي ‌شدن اقتصاد توسط دولت كوبا از آنها گرفته شده را هدف تحريم قرار خواهد داد، ريسك سرمايه‌گذاري در كوبا باز هم بالاتر رفته است. 
البته كوبا در طول 60 سال گذشته همواره با بحران‌هاي اقتصادي، كمبود مواد غذايي و اعتراضات سياسي سر و كار داشته است و اين موضوعات برايش عجيب نيست اما اين بار به نظر مي‌رسد كه وضعيت به نقطه‌اي رسيده كه مي‌تواند به واكنش‌هاي سياسي و  ژئوپليتيكي منجر شود. 
آن‌طور كه خبرگزاري آسوشيتدپرس گزارش كرده، شركت كنندگان در اعتراضات يازدهم جولاي با گروه‌هاي سياسي اپوزيسيون موسوم به N27 و جنبش سن ايسيدرو در ارتباط هستند. اين دو گروه در نوامبر سال 2020 هم اعتراضات كوچكي را عليه دولت كوبا سازمان داده بودند. در آن زمان جنبش سن ايسيدرو يك اعتصاب غذاي عمومي ترتيب داد و از دولت كوبا خواست اعمال كنترل بر مردم را خاتمه داده و به زنداني كردن فعالان سياسي پايان بدهد. دولت كوبا سعي كرد با وعده مذاكره، اعتراضات را بخواباند اما در جريان مذاكرات به هيچ كدام از وعده‌ها و تعهدات خود عمل نكرد. گروه N27 نيز كه از سن ايسيدرو الهام گرفته است زماني موجوديت يافت كه 300 نفر به فراخوان اعتصاب غذا پاسخ مثبت دادند. در عرض يك ماه، دولت كوبا قبول كرد با معترضان گفت‌وگو كند اما اين گفت‌وگو هم در نهايت به جايي نرسيد. در طول سال جاري ميلادي نيز اين جنبش از امريكا در خواست حمايت كرده، به دفعات فراخوان اعتصاب غذا صادر كرده و سعي كرده روابط خود را با برخي نهاد‌هاي بين‌المللي نظير ديوان بين‌المللي دادگستري تقويت كند. 
خبرگزاري آسوشيتدپرس گزارش داده گروه‌هاي معترض پست‌هايي را بين نوامبر سال 2020 تا اعتراضات اخير در ماه جولاي، در شبكه‌هاي اجتماعي منتشر كرده‌اند. بسياري از هشتگ‌ها براي سازماندهي اعتراضات يازدهم جولاي مورد استفاده قرار گرفتند. هشتگ‌هايي نظير #SOSCuba، #PatriaYVida، #CubaLibre، #Mov_sanisidro و #CubaDecide مستقيما به اعتراضات سياسي سال گذشته مربوط مي‌شوند. علاوه بر اين، رسانه‌هاي محلي گزارش داده‌اند كه لوئيس مانوئل اوترو، رهبر جنبش سن ايسيدرو، بازداشت شده است. گستردگي، بزرگي و همزماني اعتراضات نشان مي‌دهد كه اين اعتراضات هماهنگ ‌شده بوده‌اند. اما سوال مهم‌تر اين است كه آيا واشنگتن در بروز اين اعتراضات نقش مستقيم يا غيرمستقيم داشته يا خير؟ چراكه امريكا بيشترين نفع را از اين اعتراضات مي‌برد. 
البته هاوانا همين فرضيه را دنبال كرده و به فاصله چند ساعت بعد از شروع اعتراضات نيروهاي امنيتي را به نقاطي كه معترضان در آن گرد آمده ‌بودند اعزام‌ كرده و در برخي نقاط به خشونت متوسل شد. از شب يازدهم جولاي تا صبح روز دوازدهم، نيروهاي امنيتي دولت كوبا در زنجيره‌اي از حملات و دستگيري‌ها، افرادي كه گمان مي‌كردند پشت‌پرده اين اعتراضات هستند را دستگير كردند. علاوه بر اين دولت كوبا جريان برق و اينترنت را قطع كرد تا اعتراضات را متوقف كند. دياز كانل نيز همزمان از رائول كاسترو، رييس‌جمهوري سابق كوبا خواست با هدف متحد كردن مردم كوبا و محكوم كردن دخالت‌هاي امريكا در امور داخلي كوبا در انظار عمومي ظاهر شود. 
در اين سوي ماجرا هنوز از روسيه و چين كه از مهم‌ترين متحدان كوبا محسوب مي‌شوند، خبري نيست. آنها حتي براي كمك اقتصادي به كوبا هم اقدامي صورت نداده‌اند. هر دو كشور از برقراري روابط نزديك با كوبا نفع مي‌برند چرا كه كوبا را پاشنه آشيل واشنگتن مي‌دانند. البته اين دو كشور خوب مي‌دانند كه حمايت از كوبا در اين بازه زماني خاص هزينه‌هاي سياسي و اقتصادي در پي خواهد داشت كه شايد نخواهند و يا نتوانند پرداخت كنند. 
خواسته امريكا در كوبا، تغيير رژيم اين كشور است. به هر حال، امريكا براي برداشتن تحريم‌هاي كوبا پيش‌شرط‌هايي مقرر كرده و بسيار علاقه دارد بار ديگر نفوذ خود را در اين كشور به دست آورد. علاوه بر اين اعمال فشار بر كوبا پيامي نيز براي چين و روسيه خواهد داشت و آن اينكه: اگر بخواهيد پاي‌تان را در كوبا بگذاريد، براي‌تان هزينه خواهد داشت.
منابع: 
CNN
AP 
Foreign Policy