بنيانگذار تاريخ شفاهي در ايران
محسن آزموده
حبيب لاجوردي بامداد يكشنبه سوم مردادماه 1400 درگذشت، بنيانگذار پروژه تاريخ شفاهي ايران در مركز مطالعات خاورميانه دانشگاه هاروارد. عموم ايرانيان علاقه‌مند به تاريخ معاصر، او را با مجموعه غني و ارزشمند تاريخ شفاهي ايران مي‌شناسند. لاجوردي (به يك روايت 1317 و به روايتي ديگر 1314) تهران و در خانواده سرشناس و ثروتمند لاجوردي به دنيا آمد كه از اواخر عصر ناصري، در عرصه‌هاي متنوع اقتصادي به ويژه صنايع غذايي، نساجي، شوينده، بانكداري و بيمه فعال بودند. او متعلق به نسل سوم اين خاندان بود كه كارشناسي، كارشناسي ارشد و دكتراي خود در رشته اقتصاد را به ترتيب در دانشگاه‌هاي ييل، هاروارد و آكسفورد گذرانده بود و در سال 1342 براي كار در پيشه خانوادگي يعني گروه صنعتي بهشهر به ايران بازگشت. او و شماري از اساتيد برجسته مديريت در ايران، در سال 1348 با كمك دانشگاه هاروارد مركز مطالعات مديريت ايران را بنا گذاشتند و تا سال 1357، در آنجا به تدريس درس سياستگذاري عمومي مشغول بود.
حبيب لاجوردي با وقوع انقلاب، از ايران مهاجرت كرد. در سال 1359 يكي از استادان دانشگاه هاروارد به او پيشنهاد نگارش طرح اوليه تاريخ شفاهي ايران را ارايه مي‌كند كه اين طرح در شهريور 1360 در مركز مطالعات خاورميانه دانشگاه هاروارد اجرا مي‌شود. هدف اين طرح ضبط و ثبت خاطرات چهره‌ها و شخصيت‌هاي زنده مهم و تاثيرگذار سياسي، اقتصادي، فرهنگي و نظامي در ايران معاصر است. در اين طرح تاكنون با بيش از 130 نفر گفت‌وگو شده كه حدود 100 مصاحبه از آنها در مجموعه‌اي بيست جلدي منتشر شده است.
در ميان اين گفت‌وگوها كه برخي كوتاه و برخي بسيار طولاني هستند، به نام افراد تاثيرگذار و مهمي بر مي‌خوريم، چهره‌هايي چون مظفر بقايي، حسين آزموده، محمدابراهيم اميرتيمور، ابوالحسن ابتهاج، شاپور بختيار، ابوالحسن بني‌صدر، عبدالرحمن برومند، ناصر پاكدامن، امير پيشداد، مهدي خان‌بابا تهراني، فريدون جم، مهدي حائري‌يزدي، علي‌اصغر حاج سيد جوادي، محمد درخشش، مسعود رجوي، احمد زيرك‌زاده، غلامحسين ساعدي، كريم سنجابي، محمد شانه‌چي، خسرو شاكري، جعفر شريف‌امامي، محمود فروغي، هرمز قريب، محمدناصر قشقايي، فريدون كشاورز، عبدالكريم لاهيجي، اسدالله مبشري، هدايت‌الله متين‌دفتري، محمدعلي مجتهدي، عبدالمجيد مجيدي، غلامحسين مصدق، احمد مدني، رحمت‌الله مقدم‌مراغه‌اي، حسين ملك، نعمت ميرزازاده، احمد ميرفندرسكي، فتح‌الله مين‌باشيان، هما ناطق، حسن نزيه، حبيب نفيسي، هوشنگ نهاوندي، منوچهر هزارخاني، داريوش همايون و محمد يگانه . حبيب لاجوردي گذشته از مديريت و نظارت بر انجام اين پروژه، در تهيه بسياري از گفت‌وگوها مشاركت داشت كه بسياري از آنها اكنون به صورت كتاب‌هايي مستقل در ايران منتشر شده است.
اين روزها بساط تهيه و تدوين تاريخ شفاهي، در حوزه‌هاي مختلف سياسي، فرهنگي، هنري، اجتماعي، اقتصادي، نظامي و ... داغ است و عموم موسسات و ادارات و نهادها، به فكر تهيه تاريخ شفاهي براي خودشان يا ساير جاها افتاده‌اند. مجموعه‌هاي متنوعي هم تحت اين عنوان و با شگرد گفت‌وگوي شفاهي، آماده و منتشر شده است. اما هيچ يك از اين آثار تاكنون نتوانسته‌اند قدر و منزلت و اهميت تاريخ شفاهي هاروارد را بيابند. نخستين بودن، اهميت موضوع و چهره‌ها، يعني انقلاب ايران و شخصيت‌هاي موثر در آن، كثرت و فراواني مصاحبه‌ها، آزادي بيان و بدون لكنت و سانسور بودن گفت‌وگوها و البته روشمندي نسبي آنها در مقايسه با ساير نمونه‌ها از مهم‌ترين علل اقبال چشمگير به اين مجموعه است. اين سخن البته به معناي بي‌نقص بودن تاريخ شفاهي هاروارد نيست، اما بدون شك اين مجموعه عظيم و به يادماندني، يكي از مهم‌ترين و دست اول‌ترين منابع براي شناخت و بررسي برهه‌اي حساس و حياتي از تاريخ معاصر ايران است.