يادي از حميد عنايت و خدمات او به علوم سياسي

دكتر سيدحميد عنايت در 8 شهريور سال 1311 در خانواده‌اي روحاني‌تبار در تهران متولد شد. تحصيلات خود را در رشته علوم سياسي در دانشكده حقوق و علوم سياسي دانشگاه تهران با كسب رتبه اول به پايان برد. در سال‌هاي جواني مدتي در حزب توده فعال بود اما پس از كودتاي 28 مرداد 1332 به يكي از منتقدان جدي رهبري حزب توده تبديل شد. سپس هوادار خليل ملكي و جامعه سوسياليست‌ها شد. همكاري با نشريه «نامه پارسي» متعلق به هواداران خليل ملكي را پذيرفت اما در فعاليت‌هاي سياسي‌اش چنان نبود كه يك مبارز سياسي به نظر ‌آيد. برنامه‌اش براي ادامه تحصيل با استفاده از بورس دولتي در خارج از كشور به‌خاطر تغيير در اولويت‌هاي دولت جهت تخصيص كمك هزينه به دانشجويان با كمي تاخير روبرو شد، چرا كه دولت وقت (سپهبد زاهدي) از ارايه بورس تحصيلي و حمايت مالي براي كساني كه قصد ادامه تحصيل در رشته علوم سياسي را داشتند، امتناع مي‌كرد. در 1335براي ادامه تحصيل به انگليس رفت و در رشته علوم سياسي در مدرسه اقتصاد و علوم سياسي دانشگاه لندن به تحصيل پرداخت. عنوان رساله فوق ليسانس عنايت در سال 1337 «افكار عمومي بريتانيا و بحران نفتي ايران» بود. در سال 1339 در تاسيس كنفدراسيون دانشجويان ايراني در اروپا شركت داشت و به سمت دبير آن برگزيده شد. در 1341 دكترايش را دريافت داشت. پس از فارغ‌التحصيلي، به علت فعاليت‌هاي سياسي كه در دوران دانشجويي در لندن بر ضد رژيم پهلوي داشت ابتدا از بازگشت به وطن خودداري كرد و در صدد يافتن كار در انگلستان يا امريكا برآمد. به عنوان مدرس موقت در رشته فلسفه حقوق اسلامي به دانشگاه خارطوم (سودان) رفت و يكسال مشغول تدريس شد.  بعد از بازگشت به ايران با رتبه استادياري در دانشكده حقوق و علوم سياسي دانشگاه تهران مشغول به‌ كار شد. عنايت در 1351 جايزه تحقيقاتي دانشگاه تهران را از آن خود كرد و در 1352 بورس كالج سنت آنتوني دانشگاه آكسفورد را گرفت. در دانشگاه تهران به استادي ارتقا يافت. براي دو دوره (1354-1350) به رياست بخش علوم سياسي دانشكده حقوق و علوم سياسي دانشگاه تهران برگزيده شد. عنايت در سال 1355 جايزه ادبي فروغ را به پاس خدماتش به زبان فارسي دريافت كرد.  عنايت در دانشگاه تهران به آموزش سلسله دروسي در زمينه تاريخ سياسي خاورميانه و جنبه‌هاي اجتماعي و فكري جنبش‌هاي سياسي اسلامي پرداخت. كلاس‌هاي درس او به يكي از شلوغ‌ترين و پر مخاطب‌ترين كلاس‌هاي دانشگاه تهران تبديل شد. او به ضرورت گفت‌وگو ميان روشنفكران و اهميت تعامل به دور از جزم‌انديشي و تعصبات فرقه‌اي باور داشت. در سال 1355 در جلسات بحث و گفت‌وگويي كه به‌طور منظم در منزل آيت‌الله مرتضي مطهري استاد فلسفه اسلامي در دانشگاه تهران برگزار مي‌شد شركت كرد. با تعطيلي دانشگاه‌ها در ايران، به انگليس رفت و در 1359 به عنوان استاديار در كالج سنت آنتوني دانشگاه آكسفورد مشغول كار شد و به استادي تاريخ خاورميانه در دانشگاه آكسفورد و عضو دايمي كالج سنت آنتوني برگزيده شد. تنها كتاب انگليسي‌اش را با نام «انديشه سياسي در اسلام معاصر» كه درست يك ماه قبل از درگذشتش به چاپ رسيد، كامل كرد و كتابش را به استاد مرتضي مطهري اهدا و از او به بزرگي ياد كرد. اقدامي كه حملات بسياري از سوي گروهي از ‌روشنفكران، توده‌اي‌ها و سلطنت‌طلب‌ها در خارج از كشور نسبت به او در پي ‌داشت.  «فرهنگ رجايي» پژوهشگر علوم سياسي، درباره عنايت چنين مي‌گويد: «عنايت به گمان من مثل همه مدرسين و طلبه‌هاي علم سياست واجد سه نقش مهم بود. نخست به عنوان معلم علم سياست. دوم به عنوان محقق در رشته سياست و سوم به عنوان يكي از اعضاي فرهنگستان يا آكادمي سياست. وي نقش خودش را در تمام اين حوزه‌ها به خوبي اجرا كرد. عنايت يك معلم كاملا دلسوز بود و به اين نكته وقوف داشت كه نقش پرورش انديشمندان آينده را برعهده دارد و بنابراين بايد به آنها يادآوري كند كه چه نقشي برعهده دارند و معلم بودن يعني چه.» «محمدعلي كاتوزيان» به عنوان اقتصاددان و كاوشگر علوم سياسي درباره عنايت مي‌نويسد: «استعداد زبان حميد درجه يك و كم‌نظير بود. هنر ترجمه او فقط ناشي از دانستن اين زبان‌ها نبود بلكه همراه ذوق و سليقه‌اي استثنايي بود كه خواندن ترجمه‌هاي او را فقط به خاطر نثرشان دلپذير مي‌كرد.»  «عبدالرحمن عالم» دكتراي علوم سياسي دانشگاه تهران، عنايت را چنين معرفي مي‌كند: «عنايت انسان فرهيخته‌اي بود كه در زمينه تخصصي، خودآگاهي‌هاي علمي عميقي داشت و بي‌هيچ خودخواهي و خودستايي و با نگاهي دور از هرگونه تعصب و جزميت به مطالعه، بررسي و نقد در زمينه علم سياست و انديشه‌هاي سياسي ايران و اسلام و غرب مي‌پرداخت و حاصل كار خود را با ژرفايي دروني و با سادگي و رواني در اختيار دانشجويان و خوانندگان نوشته‌هايش مي‌گذاشت. نوشته‌ها و ترجمه‌هاي عنايت، آغازگر فصل جديدي در حوزه مطالعات انديشه سياسي بود.» از جمله آثار او مي‌توان به كتاب‌هاي «انديشه سياسي در اسلام معاصر» ترجمه بهاءالدين خرمشاهي، «تاريخ انديشه‌ها و نهادهاي سياسي در ايران و اسلام»، «فلسفه سياسي غرب، از هراكليت تا هابز»، «اسلام و سوسياليسم در مصر»، «شش گفتار درباره دين و جامعه»، «جهان از خود بيگانه»، كتاب‌شناسي مآخذ علوم سياسي به زبان فارسي»، «افكار سياسي غرب، از فتح مصر به وسيله ناپلئون تا جنگ جهاني دوم» و مقالاتي به زبان انگليسي چون «ايران و اعراب»، «مذهب و حكومت در ايران»، «وضع علوم اجتماعي در ايران»، «سياست ايران‌شناسي»، «فلسفه سياسي افلاطون و ارسطو از ديدگاه فارابي» و «فلسفله سياسي اخوان‌الصفا» و همچنين ترجمه كتاب‌هاي متعددي اشاره كرد. حميد عنايت در سوم مرداد 1361 و در 50 سالگي هنگامي كه از سفري تفريحي به جنوب فرانسه برمي‌گشت، در هواپيما دچار سكته قلبي شد و درگذشت.