يك فرمول ساده
فربد افشار بكشلو
روز چهارشنبه (20 مرداد)، آقاي عباس عبدي در واكنش به شرايط موجود يادداشتي تحت عنوان «براي كرونا چه مي‌توان كرد؟» را در روزنامه اعتماد نگاشتند و نظام تصميم‌گيري را به برخوردي واقع‌گرايانه با شرايط موجود كرونا دعوت كردند. اين متن در راستاي آن يادداشت فراهم شده است. متاسفانه پيك پنجم كرونا در ايران شروع شده و هيچ چشم‌انداز مشخصي براي پايان اين بحران در آينده نزديك وجود ندارد. تصميماتي كه در يك سال و نيم گذشته گرفته شده، نقش بسزايي در شرايط امروز ما دارند ولي محاكمه گذشته مشكلي را حل نمي‌كند و نبايد در گذشته ماند. بايد روي آنها تامل كرد، كاستي‌ها را يافت و راهي براي خروج از اين بحران با مختصات شرايط موجود يافت. اگر واقع‌بينانه شرايط را مورد ارزيابي قرار دهيم درمي‌يابيم كه حتي در خوشبينانه‌ترين تخمين‌ها نيز واكسيناسيون ايرانيان تا ميانه سال آينده به طول خواهد انجاميد (با فرض آنكه تنها به دو دوز نياز باشد) به بيان ديگر، حداقل يك سال ديگر اين بيماري مهمان ما خواهد بود. شرايط اقتصادي ايران نيز امكان قرنطينه سراسري يا حتي محلي را نمي‌دهد چرا كه خود تبديل به بحراني عظيم‌تر خواهد شد. از اين رو، به نظر مي‌رسد كه بايد به دنبال راه‌حلي رفت كه به‌رغم حضور شهروندان در فضاي عمومي خطر ابتلاي آنها به بيماري كرونا را كاهش دهد. يكي از موضوعاتي كه در اين زمينه مطرح است ظرفيت فضاهاي سربسته است. با وجود تهيه هزاران صفحه راهكار براي كنترل شيوع كرونا از سوي وزارت بهداشت، تنها روي راهكارهاي بهداشتي تمركز شده يا با عباراتي كلي مانند يك‌چهارم ظرفيت، يك‌سوم ظرفيت، به آن پرداخته شده است. اين كلي‌گويي سبب شده تا عملا شهروندان بدان توجه نكنند و آن را به كار نبندند. براي حل اين مشكل مي‌توان با ارايه يك فرمول ساده و عام‌فهم، ابزاري را در اختيار شهروندان قرار داد كه بتوانند ظرفيت فضايي محل مورد نظر (مغازه، دفتر، مسجد،...) را بر مبناي آن كاهش داده و آن را به مكاني امن براي ايجاد فعاليت مورد نظر تبديل كنند. اين راه‌حل از دل ويژگي خود اين بيماري مي‌آيد: امكان انتقال به فرد ديگر در فاصله كمتر از دو متر (فاصله اجتماعي). اين ويژگي عددي به ما كمك مي‌كند تا تعداد افرادي كه در يك فضا قرار مي‌گيرند بر مبناي يك فرمول ساده رياضي، محاسبه‌پذير شود. اين فرمول كه «ظرفيت فضايي» ناميده شده بر مبناي گام‌هاي پيش رو به دست آمده است (اين فرمول بر اين پيش‌فرض حاكم است كه بيشتر فضاهاي داخلي از هندسه مربع يا مستطيل پيروي مي‌كنند) اگر بر عدد فاصله اجتماعي بين دو فرد تامل شود، مشخص مي‌شود كه سهم هر يك از اين افراد يك متر از آن دو متر است. اگر اين ايده گسترش يابد، سطح اشغال هر فرد در فضا براي ايمن بودن در برابر سرايت بيماري كرونا برابر است با دايره‌اي به شعاع يك متر به مركز آن شخص.
اين دايره را دايره ايمني مي‌ناميم. اگر بخواهيم سختگيرانه‌تر اين محاسبه را انجام داده و مساحت خود فرد (دايره‌اي به شعاع 0.25 متر) را نيز در آن دخيل بدانيم، شعاع دايره ايمني به 1.25 متر افزايش مي‌يابد. حال اگر بخواهيم ظرفيت فضاي مورد نظر را براي پذيرش افراد محاسبه كنيم، اگر طول فضاي مورد نظر برابر با a، عرض فضاي مورد نظر برابر با b و قطر دايره ايمني را 2 (براي شعاع يك متر) و 2.5 (براي شعاع 1.25 متر) در نظر بگيريم، تعداد افرادي كه در اين فضا مي‌توانند حضور داشته باشند برابر است با:
«براكت [طول فضا (a) تقسيم بر قطر دايره ايمني] ضربدر براكت [عرض فضا (b) تقسيم بر قطر دايره ايمني]»
(اگر پاسخ هر يك از براكت‌ها مساوي صفر شد، به‌جاي آنها عدد 1 را جايگذاري مي‌كنيم).
با توجه به آنچه كه بيان شد، فرمولي به دست آمده كه با جايگذاري ابعاد فضاي مورد نظر در آن، مي‌توان به راحتي ظرفيت آن فضا را براي پذيرش افراد محاسبه نمود. به عنوان مثال، اگر مغازه‌اي به طول 7.5 متر و عرض 6 متر داشته باشيم، ظرفيت فضايي آن برابر است با: «براكت 6 تقسيم بر 2» (عدد 3) ضربدر «براكت 7.5 تقسيم بر 2» (عدد 3) كه مي‌شود 9 نفر. اگر از شعاع ايمني 1.25 پيروي كنيم: «براكت 6 تقسيم بر 2.5» (عدد 2) ضربدر «براكت 7.5 تقسيم بر 2.5» (عدد 3) كه مي‌شود 6 نفر. اگر افراد بخواهند با دقت بسيار بالا اين ظرفيت را محاسبه كنند، مي‌توان ابعاد فضايي كه براي فروشندگان و خريداران است را جداگانه محاسبه كرده و در فرمول قرار داد. اگر به مثال پيشين برگرديم، تعداد فروشندگان برابر خواهد بود با: 3 نفر (2.5 در 7.5 محدوده فروشندگان است) و تعداد خريداران برابر است با 3 نفر (3.5 در 7.5 محدوده خريداران است). بدين‌ترتيب تعداد مجاز افراد در فضاي مغازه 6 نفر است. به همين ترتيب مي‌توانيم محاسبات را بر مبناي شعاع ايمني 1.25 انجام دهيم كه تعداد فروشندگان آن 2 نفر و تعداد خريداران نيز 2 نفر است (تعداد كل افراد برابر با 4 نفر است). باقي خريداران هم مي‌توانند با رعايت فاصله اجتماعي (2 متر) در بيرون مغازه مزبور در صف انتظار قرار گيرند تا نوبت‌شان فرا رسد.
فرمول ظرفيت فضايي مثالي بود از تاثير نظام‌مند فضا بر شيوع بيماري كرونا كه مي‌توان با دستكاري چيدمان فضا از آن جلوگيري كرد. متاسفانه در ايران به مانند ديگر نقاط دنيا، تمام تمركز بر راه‌حل‌هاي بهداشتي است در حالي كه شيوع اين بيماري با مولفه فاصله اجتماعي داراي بعد فضايي/مكاني شده است. دستكاري چيدمان فضاهاي سربسته يا روباز مي‌تواند در موفقيت راهكارهاي بهداشتي نقش موثري ايفا كند و به كاهش هر چه بيشتر شيوع بيماري كرونا بينجامد. پس لازم است به اين موضوع توجه بيشتري شود.