بودجه اندك و بحران مالي، چالش شماره يك وزارت ارشاد در بخش هنرهاي نمايشي است
تئاتر در وضعیت اضطراری است
بابك احمدي
نخسين جلسه شوراي مديران وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي با حضور محمدمهدي اسماعيلي، روز جمعه (پنجم شهريور) برگزار شد. وزير ارشاد دولت سيزدهم در اين جلسه با سيدعباس صالحي ديدار و گفت‌وگو كرد و بعضي مشكلات پيش روي هنرمندان نيز مورد توجه قرار گرفت. آخرين وزير ارشاد دولت دوازدهم كه طي دو سال درگيري هنرمندان با آثار و تبعات سهمگين ناشي از شيوع ويروس كرونا، بيشترين زمان خود را صرف سكوت و پاسخ ندادن به اصحاب رسانه كرد در سكانسِ پاياني وزارت نيز چند جمله‌اي گفت و همه‌چيز به سر رسيد؛ يك پايان تلخ.
اسماعيلي در اولين روز حضور خود در اين وزارتخانه به تشريح اولويت‌هاي كاري‌اش پرداخت «اولويت اول ما در دولت در همه حوزه‌ها از جمله حوزه فرهنگ و هنر رسيدگي به عوارض ناشي از كرونا خواهد بود. در ۱۸ ماه گذشته كه كشور با فراگيري كرونا روبرو بوده تمامي فعاليت‌هاي فرهنگي و هنري كشور تحت‌الشعاع قرار گرفته و رو به تعطيلي و نيمه‌تعطيلي رفته است. اصحاب فرهنگ و هنر به موجب اين شيوع با روزگار سختي روبرو بودند و سعي ما در «دولت مردمي» بر اين است كه از وضعيت فعلي عبور كنيم و بتوانيم سريعا يك فضاي حمايتي و پشتيباني را ايجاد كنيم. در جلسه امروز دولت نيز همين موضوع مطرح و قرار بر اين شد كه مجموعه‌هاي پشتيبان در دولت همانند سازمان برنامه و بودجه بتوانند كمك‌هاي لازم را داشته باشند.»
او البته بحث واكسيناسيون سراسري اصحاب فرهنگ، هنر و رسانه را اولويت دوم خود دانست و توضيح داد «بحث واكسيناسيون كه پيش از اين توسط آقاي صالحي و همكاران‌شان آغاز شده بود تكميل خواهيم كرد و تلاش ما بر اين است كه با پايين آمدن شيوع ويروس كرونا، بازگشايي فعاليت‌هاي فرهنگي و هنري را با حفظ پروتكل‌هاي بهداشتي داشته باشيم. تمام دغدغه ما اين است كه هرچه سريع‌تر فضاي فرهنگي و هنري كشور به شرايط عادي بازگردد.»
اما وزارت ارشاد در دوران جديد به ويژه در زمينه هنرهاي نمايشي با چه مشكلات و چالش‌هايي مواجه خواهد شد؟ با در نظر گرفتن اين نكته كه عمده نارضايتي‌ها از دوران وزارت صالحي در يك جمله قابل جمع است، يعني «انفعال، سكوت در بحراني‌ترين مقطع حيات هنرمندان و حمايت نكردن از گروه‌ها و سالن‌هاي نمايشي» مساله اصلي خود به‌خود نمايان مي‌شود. گويي كه مديران به‌طور حتم پاسخ مي‌دهند «ما در حد توان حمايت كرديم» اما همه مي‌دانيم ظرفيت‌هاي مادي و معنوي موجود در كشور بسيار بيش از ارقامي بوده و هست كه به هنرهاي نمايشي تخصيص داده شد.
مرور ارقام اختصاص يافته به حمايت از گسترش و توليد در اين عرصه از سال 98 تاكنون كمترين رشد را نشان مي‌دهد و اين اتفاق رخ نداده جز به سكون و انفعال و كنار كشيدن مديران فرهنگي به نفع وزارتخانه‌هاي ديگر يا اصولا كسب رضايت رييس. بودجه برآورد هزينه‌اي سال ۹۹ براي «برنامه حمايت و گسترش هنرهاي نمايشي»، رقم ۸۴ ميليارد و ۱۱ ميليون تومان را نشان مي‌دهد؛ در حالي كه مصوبه بودجه سال تئاتري قبل از آن ۸۲ ميليارد و ۳۲۲ ميليون تومان بوده، و اين تفاوت اندك به معناي اين است كه بودجه حوزه تئاتر در دو سال پياپي تغييري نكرده است. حال كافي است تغيير قيمت انواع مواد اوليه، خوراكي و ديگر ملزومات معمول در بازه زماني ۹۸ تاكنون مورد مقايسه قرار گيرد تا مسوولان جديد وزارت ارشاد دريابند هنرمندان نمايشي با چه وضعيت اسفناكي دست به گريبان بوده و هستند.
كمبودهاي به وجود آمده در حوزه هنرهاي نمايشي زير سايه سوء مديريت دولت دوازدهم، به سمتي رفته و به قدري عميق شده كه ناچاريم براي تشريحش از اصطلاح «شاخص فلاكت»، رايج در سنجه‌هاي اقتصادي سرانه خانوار استفاده كنيم. به گواه اعداد و ارقام مي‌توان مدعي شد، فقر و بيكاري در دو سال گذشته به بيماري مزمن هنرمندان تئاتر بدل شده است و وزارت ارشاد تحت مديريت محمدمهدي اسماعيلي چاره‌اي ندارد جز اينكه به سرعت يك بسته حمايتي فوري به گروه‌هاي تئاتر، سالن‌هاي خصوصي و هنرمندان و اصناف اختصاص دهد. اما آيا دولت از چنين ظرفيتي برخوردار است؟ تجربه نشان داده خير!
اسماعيلي در سريع‌تر حالت ممكن، اگر همين صبح دوشنبه هم معاون امور هنري‌اش را معرفي كند، و معاون هنري مد نظرش هم درايت به خرج داده و اصلا از قبل به نام گزينه مديريت اداره كل هنرهاي نمايشي رسيده باشد، رسيدگي به گرفتاري‌هاي اقتصادي هنرمندان چندين ماه زمان نياز دارد و كار در كوتاه‌مدت بدون دريافت بسته حمايتي مالي خارج از وزارت ارشاد ميسر نيست. بنابراين پيشنهاد مي‌كنم كه وزير ارشاد پيش از هرچيز به فكر مذاكره با معاون رييس‌جمهور براي دريافت چنين بسته حمايتي باشد، چون آب از سر گذشته و ادامه روند كنوني ظرف ماه‌هاي آتي (چنان‌كه قابل پيش‌بيني است)، به خصوص با در نظر گفتن حواشي پيش آمده در پي اعلام برنامه‌ها، خودبه‌خود كار را براي مديران مياني، از جمله مديركل هنرهاي نمايشي دشوار مي‌كند. با اين شرايط، مديران از همين حالا قافيه را باخته‌اند، ضمن اينكه به قول عبارتي در متن بيانيه اعتراضي خانه تئاتر «هنرمندان طلبكارند، نه بدهكار».
فقدان شفافيت در بحث اختصاص اعتبار و بودجه تئاتر در سال‌هاي اخير ديگر دست‌انداز مديران جديد به شمار مي‌رود. ايرج راد از هنرمندان باسابقه تئاتر، رييس هيات‌مديره خانه تئاتر و رييس شوراي عالي خانه هنرمندان ايران پيش‌تر در اين باره گفته است «مساله بودجه فرهنگ و هنر به‌طور كلي هيچگاه خيلي جدي موردتوجه قرار نگرفته و تعريف و جايگاه فرهنگ و هنر براي مسوولان امر مشخص نيست و حتي آنها هم تعريفي در اين زمينه نمي‌دهند. لب كلام؛ اينكه مساله فرهنگ و هنر چقدر مي‌تواند در جامعه موثر باشد براي مسوولان مشخص نيست. بسياري از كساني كه مسووليت فرهنگ و هنر بر دوش‌شان بوده است با اين مقوله و رشته‌هاي گوناگون هنر آشنايي كامل نداشته و ندارند و از اين رو فرهنگ و هنر را جدي نمي‌گيرند. شايد در مقاطعي و با حضور فردي دغدغه‌مند اين قضيه تكان مختصري خورده باشد . به‌طور كلي به فرهنگ و هنر به عنوان يك اصل و فعاليت زيربنايي و ساختاري توجه و دقت نشده در نتيجه بودجه لازم براي گسترش فرهنگ و هنر و فضاهاي فرهنگ و هنري در نظر گرفته نشده است. اين يكي از اشكالات اصلي و اساسي است چون واقعيت قضيه مشخص نيست طبيعتاً اعتناي به قضيه هم مشخص نيست. حمايت‌هاي مادي و معنوي بايد همسوي يكديگر براي حمايت از فرهنگ و هنر در نظر گرفته شود تا بتوانيم در جامعه‌اي فرهنگي، با گسترش فضاهاي فرهنگي و هنري مواجه باشيم.»
شهرام گيل‌آبادي مديرعامل خانه تئاتر نيز قبلا به اين مورد اشاره كرده بود كه وزارت ارشاد بايد پروتكل‌هاي بهداشتي و دستورالعمل‌هاي حمايتي را در عرض يكديگر ببيند.«واقعيت اين است كه اهالي تئاتر كه در اين شرايط روي صحنه مي‌روند جانفشاني مي‌كنند و در اين گذشتي كه دارند حداقل بايد بيمه تامين اجتماعي، بيمه تماشاخانه و همچنين بيمه كرونا و نكات حمايتي مادي و معنوي‌‌شان در دستورالعمل‌ها ديده و رعايت شود.» اين مورد اما تا امروز به دلايل گوناگون از سوي دولت رعايت نشده ولي حالا كه محمدمهدي اسماعيلي «رسيدگي به عوارض ناشي از كرونا» را اولويت مديريتي خود مي‌داند، بايد براي حل مباحث اقتصادي و حمايتي حوزه هنرهاي نمايشي هم فكر و ايده‌اي مطرح كند. چراكه خزانه خالي است!
قادر آشنا مديركل كنوني هنرهاي نمايشي، در گفت‌وگويي با روزنامه اعتماد به نكاتي اشاره مي‌كند كه توجه به آنها در فهم بهتر وضعيت ضرورت دارد. او مي‌گويد «ما از طرفي با بدهي ۱۱ ميليارد و چهارصدميليون توماني به هنرمندان مواجه بوديم. تصور اوليه من اين بود كه نهايت چيزي حدود ۵ تا ۶ ميليارد بدهي بايد وجود داشته باشد اما اين رقم...! من در بدترين زمان سال مالي به اداره كل آمدم؛ بودجه‌ها تقسيم شده بود و ديگر كاري از دست كسي برنمي‌آمد. وقتي كه برنامه سال آينده نوشته شده و اتفاقا نه فقط سال مالي گذشته كه پرونده سال مالي جديد هم بسته است. پس بدهي مالياتي داشتيم، بدهي مطالبات هنرمندان و تعطيلي ناشي از كرونا. سه رقم بودجه هم انتظار مي‌رفت كه دريافت كنيم. بين ۱۸ ميليارد تومان (در بدبينانه‌ترين حالت)، ۲۲ و ۲۴ ميليارد تومان (در خوش‌بينانه‌ترين حالت) . اين رقم هم براي كل هزينه‌هاي تئاتر اعم از «نگهداري سالن» و «پرداخت به كارمندان سالن‌هاي دولتي» و «رويدادها» و غيره اختصاص پيدا مي‌كرد، نه فقط حمايت از توليد.»
اين يعني مديركل جديد كارش را با بدهي هنگفت مالياتي آغاز خواهد كرد، به اضافه اينكه زمان بودجه‌ريزي گذشته و بخشي از بودجه هم به وزارتخانه‌ها اختصاص يافته است. «بودجه كل تئاتر كشور بيش از ۸۰ ميليارد تومان اعلام شد. امسال هم ۱۲۰ ميليارد اعلام شده. البته هيچ‌وقت به لايحه بودجه عمل نمي‌شود ولي ما انتظار داشتيم حداقل نيمي از اين رقم به اداره كل بيايد. ۱۴ ميليارد بدهي پرداخت كردم و ۱۴ ميليارد هم در سند شفاف‌سازي مالي اعلام كرديم. به اين ترتيب ۲۸ ميليارد پول آمد كه به اضافه باقي بودجه تخصيصي به تئاتر، رقم مي‌شود ۳۴ ميليارد تومان. يعني در همين فاصله يك سال و خرده‌اي كه آمده‌ام، ۳۴ ميليارد تومان تزريق شده است.» دقت كرديد؟! قرار و انتظار بر اين بوده كه بيش از ۸۰ ميليارد تومان به تئاتر اختصاص يابد، اما فقط ۳۴ ميليارد تومان به اداره كل هنرهاي نمايشي آمده، تازه با وجود حمايت خاص سيدعباس صالحي به گفته قادر آشنا.
حال بايد ديد مديران جديد توانايي اضافه كردن چه مقدار منابع مالي به دستگاه مديريتي‌شان دارند. مهم‌تر از همه، آيا در صورت تزريق منابع كمكي، اين پول‌ها به جامعه هدف مي‌رسد، يا به تجربه مانند گلوله برفي در مسير آب مي‌رود.
مديركل جديد كارش را با بدهي هنگفت مالياتي آغاز خواهد كرد، به اضافه اينكه زمان بودجه‌ريزي گذشته و بخشي از بودجه هم به وزارتخانه‌ها اختصاص يافته است. «بودجه كل تئاتر كشور بيش از ۸۰ ميليارد تومان اعلام شد. امسال هم ۱۲۰ ميليارد اعلام شده. البته هيچ‌وقت به لايحه بودجه عمل نمي‌شود ولي ما انتظار داشتيم حداقل نيمي از اين رقم به اداره كل بيايد. ۱۴ ميليارد بدهي پرداخت كردم و ۱۴ ميليارد هم در سند شفاف‌سازي مالي اعلام كرديم. به اين ترتيب ۲۸ ميليارد پول آمد كه به اضافه باقي بودجه تخصيصي به تئاتر، رقم مي‌شود ۳۴ ميليارد تومان. يعني در همين فاصله يك سال و خرده‌اي كه آمده‌ام، ۳۴ ميليارد تومان تزريق شده است.» دقت كرديد؟! قرار و انتظار بر اين بوده كه بيش از ۸۰ ميليارد تومان به تئاتر اختصاص يابد، اما فقط ۳۴ ميليارد تومان به اداره كل هنرهاي نمايشي آمده، تازه با وجود حمايت خاص سيدعباس صالحي به گفته قادر آشنا.