تهران و واشنگتن يكديگر را به تعلل و تاخير در مذاكرات احياي برجام متهم مي‌كنند
روزهاي حساس براي ديپلماسي هسته‌اي
شهاب شهسواري
توپ تعلل و تاخير در مذاكرات برجام، هر روز ميان تهران و واشنگتن دست به دست مي‌شود. 80 روز پس از آخرين دور مذاكرات ايران و امريكا با 1+4 در وين، هنوز تاريخ برگزاري دور بعدي اين مذاكرات با يك علامت سوال بسيار بزرگ مواجه است. مقام‌هاي ارشد در ايران حتي از اشاره به معطل ماندن ادامه اين مذاكرات هم خودداري مي‌كنند و اشاره‌هاي آنها به برجام و مذاكرات مربوط به احياي آن جسته و گريخته و مبهم است. همزمان برخي مقام‌هاي امريكايي و رسانه‌هاي غربي از احتمال تغيير رويكرد طرف‌هاي غربي در مورد برجام گزارش مي‌كنند. راب مالي، نماينده ويژه امريكا در امور ايران در مصاحبه‌اي گفته است كه واشنگتن تا ابد نمي‌تواند منتظر ايران بماند و برخي رسانه‌هاي غربي هم از احتمال صدور قطعنامه ضدايراني در شوراي حكام آژانس بين‌المللي انرژي اتمي و ارجاع پرونده ايران به شوراي امنيت در صورت به نتيجه نرسيدن مذاكرات ايران و آژانس خبر داده‌اند. نشست شوراي حكام آژانس بين‌الملل انرژي اتمي، 30 شهريور آغاز مي‌شود و در 16 روز باقيمانده اگر تحولي جدي در روابط تهران با آژانس يا تحركي در مذاكرات وين رخ ندهد، ممكن است شرايط براي احياي برجام از هر زمان ديگر پيچيده‌تر شود.
چند هفته فترت به دليل تغيير دولت در ايران و بي‌ميلي مقام‌هاي دولت جديد به صحبت در مورد مذاكرات وين، اين بهانه را دست طرف‌هاي غربي داده است كه توپ «تاكتيك تعلل» و «وقت‌كشي» را به زمين ايران بيندازند. يك ماه بعد از برگزاري مراسم تحليف هفتمين رييس‌جمهور اسلامي ايران و 10 روز بعد از آغاز به كار وزير خارجه دولت سيزدهم، حسين اميرعبداللهيان، سرنوشت يكي از مهم‌ترين پرونده‌هاي سياست خارجي كشور همچنان در هاله‌اي از ابهام قرار دارد. در برابر، 8 ماه و نيم از آغاز به كار رييس‌جمهور جديد ايالات متحده امريكا مي‌گذرد، دولتي كه وزير خارجه‌اش وعده داده بود آسيب‌هاي دولت پيشين به وجهه ديپلماتيك امريكا را جبران كند، امريكا را پاي ميز ديپلماسي برگرداند و يكي از اهدافش را احياي برجام اعلام كرده بود. وزير خارجه امريكا سال گذشته يك نماينده ويژه براي مذاكره با اعضاي برجام معرفي كرد تا در مذاكراتي با طرف ايراني، فرآيند بازگشت ايران و امريكا به تعهدات‌شان در برجام را مشخص كنند. مقايسه اعداد چندان كمكي به ارزيابي اينكه چه كسي عامل تعلل و تاخير در مذاكرات است، نمي‌كند. هر دو دولت در تهران و واشنگتن نسبتا تازه‌كار هستند و هر يك با اولويت‌هاي مهم و حياتي ديگري هم مواجه شده‌اند. در اين ميان، اما تاخير و تعلل در احياي تعهدات امريكا در برجام و استمرار تحريم‌هاي اين كشور عليه ايران فقط و فقط به مردم ايران آسيب وارد كرده است.
اعلام آمادگي تلويحي تهران بدون ذكر جزييات
امواج مديا، يك رسانه ايراني مستقر در امريكا به نقل از منابعي كه نامي از آنها نبرده است، مدعي شده كه مقام‌هاي ايران سه‌شنبه هفته گذشته، پيامي درخصوص زمان از سرگيري مذاكرات وين براي طرف اروپايي ارسال كرده‌اند. به نوشته اين رسانه، در اين پيام كه مخاطب آن انريكه مورا، رييس مشترك كميسيون مشترك برجام و معاون دبير كل سرويس اقدام خارجه اتحاديه اروپا بوده است، ايران خبر داده كه در آينده «نه چندان دور» مذاكرات را از سر خواهد گرفت. لورا روزن، خبرنگار امريكايي در گزارشي به نقل از يك ديپلمات بلندپايه بدون نام امريكايي مي‌نويسد: «ما آماده پيدا كردن راهي براي پيشرفت و برداشتن تحريم‌هاي غيرمنطبق با برجام و عقب‌نشيني [ايران] از گام‌هاي هسته‌اي غيرمنطبق با برجام هستيم. ... ما آماده‌ايم ادامه گفت‌وگوها را در اين جهت و با هدف نتيجه‌گيري فوري براي پايان دادن به يك فصل از تشديد رويارويي‌ها و كارزار شكست‌خورده فشار حداكثري، ادامه دهيم.» او ادامه داده است: «ايران بايد تصميم‌گيري كند كه مي‌خواهد در اين مسير گام بردارد يا نه، اگر نه ما هم بايد مسير متفاوتي انتخاب كنيم.»
حسين اميرعبداللهيان، وزير خارجه جمهوري اسلامي ايران، روز پنجشنبه با انتشار پيامي در حساب كاربري خود در شبكه اجتماعي توييتر، اشاره‌اي تلويحي به تمايل ايران براي مشاركت در دور هفتم مذاكرات وين، براي احياي تعهدات طرفين برجام كرده است، اما به روشني هنوز در مورد تاريخ مشخص براي از سرگيري مذاكرات اظهارنظري از سوي وزارت امورخارجه ايران نشده است. سعيد خطيب‌زاده، سخنگوي وزارت امورخارجه در نشست خبري هفته گذشته خود با خبرنگاران گفته بود: «تاريخ قطعي مذاكرات منوط به رايزني‌ها بين همه طرف‌هاست.» اميرعبداللهيان پنجشنبه در توييتر نوشت: «در تماس تبريك وزراي خارجه آلمان، فرانسه و اتريش درخصوص سياست خارجي متوازن و تنظيم روابط با اتحاديه اروپا، ارسال واكسن، افغانستان، منطقه و برجام بحث شد. تاكيد كردم كه مذاكرات وين بايد منافع و حقوق ايران را تامين كند. رفتار غيرمسوولانه و بي‌عملي اتحاديه اروپا بايد پايان يابد.» امير عبداللهيان پنجشنبه در گفت‌وگو با هايكو ماس، وزير خارجه آلمان نيز گفته بود: «وزير امور خارجه كشورمان با اعلام اينكه اصل گفت‌وگوهاي وين قابل قبول است و انجام مي‌شود، اما مذاكره‌اي را قبول داريم كه به رفع واقعي تحريم‌ها و تامين حقوق حقه ايران بينجامد، به تروييكاي اروپايي توصيه كرد رفتار خود را تغيير داده و به بي‌عملي در اجراي تعهدات خود ذيل برجام خاتمه دهد.» همان روز در گفت‌وگو با ژان ايو لودريان، وزير خارجه فرانسه، اميرعبداللهيان لحن اندكي متفاوت به كار برد و تاكيد كرد: «ايران در مذاكراتي كه نتايج ملموسي را در تامين حقوق و منافع مردم ايران در بر داشته باشد، حضور خواهد يافت.»
مذاكرات وين در چه وضعيتي متوقف ماند؟
مذاكرات وين ابتداي سال جاري، درست 5 ماه پيش در وين پايتخت اتريش آغاز شد؛ مذاكراتي كه تحت عنوان كميسيون مشترك برجام، با حضور ايران و 1+4 يعني اعضاي باقيمانده در برجام انجام مي‌شد و امريكا نيز به صورت موازي در آن حضور داشت. در اين مذاكرات هيات‌هاي ايراني و امريكايي به صورت مستقيم و رودررو گفت‌وگو نكردند، بلكه 1+4 به عنوان واسطه ميان ايران و امريكا در اين مذاكرات عمل مي‌كردند. در طول 6 دور مذاكره، هيات‌هاي مذاكره‌كننده سه پيش‌نويس در مورد نحوه توقف اجراي تحريم‌هاي امريكا، بازگشت ايران از گام‌هاي كاهش تعهدات هسته‌اي و تناظر گام‌ها آماده شد، اما اين سه پيش‌نويس هرگز به مرحله تصويب و اجرا نرسيد. 80 روز از واپسين ملاقات هيات ايراني مذاكره‌كننده در كميسيون مشترك برجام با هيات‌هاي 1+4 براي بررسي بازگشت ايالات متحده امريكا به برجام مي‌گذرد. شروطي كه ايران براي رسيدن به توافق در اين مذاكرات تعيين كرده بود، بازگشت وضعيت تحريم‌هاي امريكا عليه ايران به پيش از 20 ژانويه 2016 و لغو همه تحريم‌هاي هسته‌اي، غيرهسته‌اي جديد در دوران ترامپ و تحريم‌هايي كه با برچسب جديد دوباره اعمال شده‌اند، راستي‌آزمايي لغو اين تحريم‌ها و تضمين براي عدم بازگشت اين تحريم‌ها يا خروج مجدد امريكا از برجام بود. طرفين مشخص نكرده‌اند كه تا آخرين دور مذاكرات وين در خردادماه سال جاري، چند روز پيش از برگزاري انتخابات رياست‌جمهوري در ايران، امريكا تا چه اندازه با اين شروط موافقت كرده است.
سفر احتمالي مدير كل آژانس به تهران
پايگاه خبري بلومبرگ در گزارشي خبر داده است كه رافائل گروسي، مدير كل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي قصد دارد سفري به تهران براي گفت‌وگو با معاون رييس‌جمهور و رييس جديد سازمان انرژي اتمي، محمد اسلامي است. هنوز تاريخي براي اين سفر مشخص نشده است و معلوم نيست آيا طرف ايراني با اين سفر موافقت كرده است يا نه. نشست شوراي حكام آژانس انرژي اتمي و همزمان با آن انتشار گزارش فصلي آژانس در مورد برنامه هسته‌اي ايران، تقريبا 2 هفته ديگر انجام خواهد شد و به نظر مي‌رسد كه گروسي علاقه‌مند باشد تا پيش از اين تاريخ به تهران سفر كند.
لورنس نورمان، خبرنگار روزنامه وال‌استريت‌ژورنال در حساب كاربري توييتر خود نوشته است كه رافائل گروسي احتمالا تا پيش از انتشار گزارش فصلي آژانس در مورد برنامه هسته‌اي ايران، به تهران سفر خواهد كرد. به نوشته اين خبرنگار دو دستور كار اصلي براي اين سفر وجود دارد؛ اول دسترسي به اطلاعات دوربين‌هاي نظارتي آژانس در تاسيسات هسته‌اي ايران كه از سال گذشته براساس مصوبه مجلس شوراي اسلامي دسترسي آنلاين آژانس به آنها قطع شده است، اما ايران براي حسن‌نيت، همچنان اطلاعات اين دوربين‌ها را در داخل كشور نگهداري مي‌كند و دوم ادامه مذاكرات در خصوص مسائل پادماني از جمله سوال‌هاي بدون جواب در مورد برخي تاسيسات و ذرات راديواكتيو ادعايي در ايران. به نوشته نورمان، اگر در اين سفر گروسي دست‌كم در يكي از اين دو دستور كار به نتيجه ملموس نرسد، شوراي حكام آژانس بين‌المللي انرژي اتمي، قطعنامه‌اي تند عليه ايران صادر خواهد كرد. به نظر مي‌رسد اين ادعاي خبرنگار امريكايي، به نوعي زمينه‌سازي براي تهديد ارجاع پرونده هسته‌اي ايران به شوراي امنيت از طريق شوراي حكام آژانس باشد.
بلومبرگ در اين مورد مي‌نويسد: «ديپلمات‌هاي اروپايي پيش از آماده كردن پيش‌نويس يك قطعنامه براي محكوم كردن ايران به دليل عدم همكاري منتظر نتيجه مشورت‌هاي آژانس با ايران مي‌مانند.» اين رسانه امريكايي در ادامه مي‌نويسد: «هر چند صدور چنين قطعنامه‌اي مي‌تواند باعث ارجاع پرونده ايران به سازمان ملل شود، اما بعيد است كه ايران از اين طريق با مشكل جديدي مواجه شود، چراكه به‌طور نسبتا قطعي مي‌توان پيش‌بيني كرد كه روسيه و چين جلوي صدور چنين قطعنامه‌اي را مي‌گيرند.»
بلومبرگ: چين و روسيه ايران را تحريك مي‌كنند
بلومبرگ در گزارشي مدعي شده است كه حمايت روسيه و چين از موضع ايران، باعث شده تا ايران تمايل خود را به توافق در وين از دست بدهد. به نوشته اين پايگاه خبري امريكايي «شي جين‌پينگ، رييس‌جمهور چين گفته است كه از نگراني‌هاي مشروع ايران درخصوص توافق [برجام] حمايت مي‌كند و به حمايت‌هاي مالي دومين اقتصاد جهان [از ايران] ادامه خواهد داد. نتيجه اين حمايت در ايران كاملا مشخص است. نرخ رشد توليد فولاد در ايران از چين هم جلو زده است و براساس تازه‌ترين آمار منتشرشده از سوي انجمن جهاني فولاد، ايران به دهمين توليدكننده فولاد دنيا تبديل شده است. ساخت بندرها و خطوط آهن با كمك چين در ايران همچنان ادامه دارد. مردادماه، ايران برنامه‌اش براي ساخت يك هاب جديد صادرات گاز طبيعي در درياي خزر را اعلام كرد. روز پنجشنبه نمايندگان شركت ملي نفت چين در تهران با مقام‌هاي ايراني درخصوص افزايش همكاري‌ها و پروژه‌هاي مشترك جديد گفت‌وگو كردند.» اين گزارش ادامه مي‌دهد: «در جبهه ديپلماتيك هم سرگئي لاوروف، وزير خارجه روسيه هفته گذشته در وين با رافائل گروسي، مدير كل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي ديدار كرد، در اين ديدار هر چند روسيه به صراحت انتظارش از ايران براي صدور مجوز بازرسي‌هاي وسيع از تاسيسات هسته‌اي را اعلام كرد، اما هيچ علاقه‌اي به افزايش فشار به ايران براي انجام اين كار نشان نداد. چين هم مشابه روسيه به آژانس هشدار داده است كه بازرسان اين نهاد نبايد پا از گليم خود فراتر بگذارند و به اهرم‌هايي براي رسيدن به اهداف امريكا و اتحاديه اروپا تبديل شوند.»
سوال‌هاي غيررسمي و جواب‌هاي غيررسمي
در طول روزهاي گذشته، مقام‌هاي امريكا در گفت‌وگو با رسانه‌هاي خارجي، با نام يا بدون نام، سوال‌ها و ترديدهايي را در مورد موضع دولت جديد ايران درخصوص مذاكرات وين و برجام مطرح كرده‌اند. از جمله راب مالي، نماينده ويژه وزارت امورخارجه امريكا در امور ايران به بلومبرگ گفته است: «ما نمي‌توانيم تا ابد منتظر بمانيم و ايران به پيشبرد برنامه‌هاي هسته‌اي خود ادامه دهد، چراكه اين پيشرفت‌ها ممكن است بازگشت به برجام را براي امريكا كم‌بها كند.» مالي گفته است كه امريكايي‌ها «آماده براي صبر» به ميدان آمده‌اند «اما نبايد اين موضوع را آنقدر كش بدهيم كه به نتايج متفاوت از يكديگر برسيم.»
روزنامه كيهان در تهران اما در پاسخ به اين اظهارات مي‌نويسد: «از طرف ديگر دولت بايدن در دي‌ماه 1399 سر كار آمد اما تا اواخر فروردين 1400 به مدت چند ماه مشغول وقت‌كشي حتي در زمينه بازگشت به مذاكرات شد. پس از آن نيز در ماه مذاكرات بي‌حاصل بعدي در وين، روشن شد دولت بايد برخلاف برخي لفاظي‌هاي انتخاباتي، به تحريم‌هاي افزوده‌شده در پسابرجام به چشم اهرم فشار براي باج‌خواهي بيشتر مي‌نگرد، برجام را «توافق سابق»! قلمداد مي‌كند، خواستار استفاده از همين به اصطلاح توافق سابق به عنوان سكويي براي باج‌خواهي‌هاي جديد در حوزه قدرت دفاعي و منطقه‌اي ايران است، قصد ندارد تحريم‌هاي اصلي و اساسي را لغو كند و ضمنا مايل است بدون پرداخت هيچ هزينه‌اي يا انجام هيچ تعهد بر زمين مانده‌اي، بتواند مجددا عضو برجام شود و بتواند از مكانيسم ماشه آن، براي احياي تحريم‌هاي شوراي امنيت عليه ايران استفاده كند!»
سوال ديگري كه از سوي رسانه‌هاي غربي مطرح شده است، تركيب مذاكره‌كنندگان ايراني در ادامه مذاكرات وين است. اميرعبداللهيان، 10 روز بعد از شروع به كارش هنوز رسما فرد جديدي را در مقام معاونت منصوب نكرده است و معاونت سياسي وزارت امورخارجه، همچنان دراختيار عباس عراقچي است كه قبلا رياست هيات مذاكره‌كننده ايراني در وين را برعهده داشت. علي واعظ، رييس برنامه ايران در انديشكده گروه بين‌المللي بحران، در گفت‌وگو با لورا روزن اين ترديد را مطرح كرده است كه «به نظر مي‌رسد ايراني‌ها هنوز تصميم اساسي را در مورد نحوه رويكردشان در مذاكرات به ويژه اينكه چه كسي آنها را نمايندگي كند، نه فقط در سطح پرسنل بلكه در سطح نهاد مسوول نگرفته‌اند.» روزنامه كيهان به اين سوال هم غيررسمي جواب داده است و مي‌نويسد: «وزارت خارجه متولي ميداني مذاكرات است و زيرنظر شوراي عالي امنيت ملي، در زمينه مطالبه حقوق ملت ايران فعاليت مي‌كند.»