فراخوان برخي دانشگاه‌هاي ايران براي جذب و حمايت از دانشجويان افغانستان:
در پناه دانشگاه
زهرا چوپانكاره
سرگرداني و ابهام آن سوي مرزهاي شرقي ايران، در خاك افغانستان، دامان بسياري از شهروندان كشور همسايه را گرفته است. در هفته‌هاي پيش تحولات افغانستان چنان با سرعت اتفاق افتاد كه ناظران اخبار را هم دچار سرگيجه كرد، چه رسد به كساني كه اين اخبار را زندگي مي‌كنند. آخرين نظاميان امريكايي دو، سه روزي است خاك افغانستان را ترك كرده‌اند؛ در دو، سه هفته گذشته نيروهاي غربي تلاش كردند اتباع خود و بخشي از شهروندان افغانستان كه بيم تهديد جان و امنيت‌شان مي‌رفت، يا كساني كه با آنها همكاري داشتند را از كشور خارج كنند. برخي هنرمندان، فعالان رسانه‌اي و مدني، فعالان حقوق زنان، برخي از ورزشكاران، تيم رباتيك دختران از سرزمين مادري خارج و در گوشه و كنار دنيا پراكنده شدند. حتي اگر مساله تهديد جان هم در ميان نباشد، پيچيدگي وضعيت حاكم بر افغانستان سبب شده تا ابهام و سرگرداني در مورد آينده و حتي از همين هفته تا هفته ديگر گريبان‌گير بخش قابل توجهي از جامعه به خصوص جوانان باشد. بخشي از اين جوانان، دانشجويان افغان هستند. در روزهاي گذشته برخي از دانشگاه‌هاي ايران اعلام كرده‌اند كه شرايط براي ادامه تحصيل دانشجويان در ايران را تسهيل مي‌كنند و به روند رسيدگي به پرونده متقاضيان سرعت مي‌بخشند. دانشجويان افغان، بخش عمده دانشجويان غيرايراني دانشگاه‌هاي كشور را تشكيل مي‌دهند، در سال‌هاي گذشته بارها رسانه‌ها به مشكلات آنها در دانشگاه‌ها پرداخته‌اند اما حالا (دست‌كم براي مدتي) به نظر مي‌رسد اين دانشجويان مركز توجه شده‌اند، تصوير رسيدن چند تن از دانشجويان افغان به دانشگاه علوم پزشكي يزد، با استقبال رسمي و شاخه‌هاي گل به دست‌شان در روزهاي پيش در خبرگزاري‌ها منتشر شد. دانشگاه اميركبير و تربيت مدرس هم از شرايط ويژه براي حمايت از دانشجويان كشور همسايه خبر مي‌دهند.
چهارشنبه 10 شهريور ماه، سايت دانشگاه صنعتي اميركبير به نقل از مديريت همكاري‌هاي علمي و بين‌المللي دانشگاه اطلاعيه‌اي به اين شرح منتشر كرد: « با توجه به شرايط كشور افغانستان در روزهاي اخير، دانشگاه صنعتي اميركبير در راستاي عمل به رسالت خويش در حمايت از همسايگان افغانستاني خود، شرايط ويژه‌اي را براي ادامه تحصيل دانشجويان شاغل به تحصيل در افغانستان كه قصد ادامه دادن دروس خود را در دانشگاه صنعتي اميركبير دارند، در نظر گرفته است. اين تسهيلات در ۲ حوزه امكان تطبيق دروسي كه از نظر سرفصل توسط گروه آموزشي دانشكده قابل تطبيق با دروس دانشگاه صنعتي اميركبير باشند و همچنين شهريه ويژه دانشجويان افغانستاني ارايه مي‌شود.» در اين اطلاعيه ايميل و شماره تماسي اعلام شده تا متقاضيان بتوانند اطلاعات لازم را از اين طريق كسب كنند. اميرمحمد ابهري، كارشناس دفتر همكاري‌هاي علمي و بين‌المللي دانشگاه صنعتي اميركبير، همان كسي است كه قرار است به آن ايميل‌ها و تماس‌ها پاسخ دهد. او در مورد اين اطلاعيه و شرايط جذب دانشجويان افغانستاني به «اعتماد» توضيح مي‌دهد: «شهريه‌هايي كه ما براي دانشجويان بين‌المللي در نظر گرفته‌ايم به صورت كلي با شهريه‌هاي كشورهاي همسايه رقابت‌پذير است اما به صورت ويژه براي دانشجويان افغانستاني فارغ از اينكه در مقطع كارشناسي، كارشناسي ارشد يا دكترا باشند، يك شهريه ويژه تعريف كرده‌ايم و بسته به شرايط تحصيلي آنها يعني معدل و رزومه علمي‌شان، بين 20 تا 80 درصد هم اسكولارشيب (بورس تحصيلي) را هم براي سال اول‌شان در نظر گرفته‌ايم كه اگر همين شرايط‌شان ادامه داشته باشد، اين بورس هم تمديد مي‌شود.» البته ابهري مي‌گويد كه اين تسهيلات و خدمات را قبل از وقايع اخير افغانستان در نظر گرفته بودند اما پس از آن چه؟ «پس از سقوط دولت افغانستان ما ديديم كه خيلي از دانشجوها در آنجا مشغول تحصيل بوده‌اند و الان به هر علتي شايد شرايط تحصيل ديگر فراهم نباشد و آنها بخواهند ادامه تحصيل بدهند، ما حالا اين شرايط را فراهم كرده‌ايم كه اگر دانشجويي، متعلق به يكي از دانشگاه‌هاي معتبر افغانستان باشد و حداقل نمره‌هاي لازم را كسب كرده باشد و سرفصل‌هايي كه تاكنون خوانده‌اند، اينجا قابل تطبيق باشد، با آنها همياري شود تا بتوانند براي ادامه تحصيل به دانشگاه اميركبير بيايند.» در واقع شرايط ويژه و امكان بورسيه پيش از ماجراي تسلط طالبان وجود داشته و حالا شرايط تازه اين دانشگاه، فراهم كردن امكان ادامه تحصيل براي دانشجويان فعلي دانشگاه‌هاي معتبر افغانستان است. او قصد دانشگاه اميركبير از پذيرش دانشجويان افغانستان در شرايط فعلي را هم «وظيفه انساني و شرعي» مي‌داند و هم آنچه تا پيش از اين هم سبب جذب دانشجويان كشورهاي همسايه مي‌شده: «وقتي اين دوستان (به كشورشان) برمي‌گردند، با ارتباطاتي كه با شركت‌هاي دانش‌بنيان، استادان و دانشجويان ما در اينجا شكل داده‌اند، طبيعتا مي‌توانند مبلغان خوبي براي محصولات فناورانه و استارت‌آپ‌هاي ما هم باشند. اين قضيه در بلندمدت مي‌تواند در بلندمدت براي كشورمان سودآوري ارزي هم داشته باشد.»
حالا اگر شرايط فعلي حاكم بر افغانستان را در نظر بگيريم، بديهي است كه بالاترين ميزان سردرگمي، ابهام و حتي ترس از خانه‌نشيني و ناتواني از ادامه تحصيلات عالي در مورد زنان وجود دارد. با توجه به اين واقعيت آيا دانشگاه اميركبير برنامه خاصي براي جذب دانشجويان زن افغانستاني دارد يا در اين خصوص تفاوتي قائل نمي‌شود؟ ابهري پاسخ مي‌دهد: «ما شرايط را براي همه دانشجويان فراهم كرده‌ايم اما قاعدتا حجم درخواست‌ها و پيام‌هايي كه مي‌آيد، بيشتر به اين سمت مي‌رود كه بيشتر از سمت خانم‌ها باشد. با توجه به شرايط به نسبت سخت‌تري كه براي دختران و زنان افغانستاني وجود دارد و شروطي كه طالبان تعيين كرده‌اند، مانند اينكه درس خواندن در شرايطي باشد كه در آن رشته هيات علمي زن باشد و خيلي از زنان دانشجو سر اين موضوع به مشكل خورده‌اند. اما ما در واقع به صورت برابر شرايط را فراهم كرده‌ايم و جنسيت درخواست‌كنندگان براي‌مان فرقي نمي‌كند.»
به يزد خوش آمديد
هرچند ورود دانشجويان افغانستاني به يزد، با حلقه‌هاي گل بر گردن‌شان در اين روزهاي سخت كشور همسايه خبرساز شد اما در واقع اسامي اين دانشجويان در سال 99 در اختيار معاونت علمي و فناوري رياست‌جمهوري قرار گرفته بوده است. چند روز پيش‌تر سيدعلي حسيني، معاون توسعه روابط علمي و سرمايه انساني مركز تعاملات بين‌الملل علم و فناوري معاونت علمي و فناوري رياست‌جمهوري به ايسنا توضيح داد: «سال ۱۳۹۹ از سوي سفير اين كشور پيامي به ما ارسال شد كه ۱۰۰ نفر در كنكور افغانستان شناسايي شده‌اند و بلافاصله ما با آنها تماس گرفتيم و از اين تعداد ۸۰ نفر آنها علاقه‌مند بودند كه در دانشگاه‌هاي ايران در مقطع كارشناسي ادامه تحصيل دهند. با توجه به اينكه انتخاب اين برگزيدگان، ايران بود، ما با چند دانشگاه براي جذب اين افراد برگزيده مذاكره كرديم و در نهايت پس از حدود چهار ماه ۴ دانشگاه كشور آمادگي خود را براي جايابي و جذب اين افراد اعلام كردند كه شامل دانشگاه‌هاي «شهيد بهشتي»، «صنعتي اميركبير »، «علوم پزشكي شهيد بهشتي » و «علوم پزشكي يزد » مي‌شود. در واقع نهاد بورسيه‌كننده معاونت علمي رياست‌جمهوري است و اين چهار دانشگاه ميزبان دانشجويان بورسيه.
در عين حال روز 9 شهريور‌ماه دانشگاه يزد در اطلاعيه‌اي اعلام كرد: «آمادگي دارد از بين دارندگان نمره‌هاي 300 تا 360 آزمون ورودي سال 1400 دانشگاه‌هاي كشور افغانستان (امتحان كنكور سال 1400) تعدادي از داوطلبين را در مقطع كارشناسي بر اساس سوابق تحصيلي پذيرش كند.» اين يعني پذيرش پس از تحولات اخير در كشور همسايه. دكتر محمدعلي حداد مديرهمكاري‌هاي علمي و بين‌المللي مي‌گويد كه اين دانشگاه سال‌ها است كه از مليت‌هاي مختلف پذيرش دانشجو داشته كه البته بيشتر در مقطع تحصيلات تكميلي وارد دانشگاه يزد مي‌شوند اما «امسال اين را به مقطع كارشناسي هم تسري داديم. به صورت خاص در مورد افغانستان از سال‌هاي قبل هم پذيرش دانشجو داشتيم اما ترجيح‌مان بيشتر بر پذيرش در مقطع كارشناسي ارشد و دكترا بود اما امسال داريم در مقطع كارشناسي و بر اساس نمره آزمون‌شان در آزمون افغانستان در تلاش هستيم كه دانشجويان خوب را جذب كنيم.» تعداد دانشجويان بورسيه كارشناسي در سال‌هاي قبل در دانشگاه يزد محدود بود، به قول حداد باز هم ترجيح بر اين بوده است كه اين سهميه بورسيه صرف جذب دانشجويان تحصيلات تكميلي شود اما احتمالا تغييرات سياسي و اجتماعي فعلي روي اين موضوع هم موثر باشد.
در حال حاضر 300 دانشجوي بين‌الملل در دانشگاه يزد در حال تحصيل هستند كه بيشترشان اتباع كشور افغانستان هستند، حداد در مورد اينكه آيا وضعيت فعلي افغانستان بر سياست‌هاي دانشگاه در مورد نحوه و ميزان جذب اين دانشجويان تاثير مي‌گذارد يا نه، مي‌گويد: «بله ما داريم به اين قضيه فكر مي‌كنيم اما چون به نوعي تغيير مديريت در وزارت علوم را شاهد هستيم و از طرفي تحولات در افغانستان هم خيلي سريع دارند رخ مي‌دهند، ارزيابي‌هاي‌مان خيلي مقدماتي است. از طرفي ممكن است خيلي از دانش‌آموزان يا دانشجويان افغانستاني علاقه‌مند باشند كه افغانستان را ترك كنند اما اين يك جنبه است كه ممكن است تعداد دانشجويان افزايش پيدا كند. اما از طرف ديگر ارتباط كنسولي و وزارت خارجه ما با آنجا شايد خيلي دقيق نباشد يا دولت جديد افغانستان ممكن است هنوز نتواند ارتباط اداري درستي با ايران برقرار كند و به همين خاطر ممكن است به خاطر مسائل اداري و لجستيك، ريزش دانشجو هم داشته باشيم. براي همين هنوز دقيق نمي‌دانيم چه رخ مي‌دهد. فعلا داريم به صورت پايلوت جلو مي‌رويم ببينيم چه اتفاقي مي‌افتد.» جذب دانشجوي خارجي از سياست‌هاي وزارت علوم است. اغلب از آن با نام «ديپلماسي علمي» ياد مي‌شود اما به قول حداد به هر حال تعداد محدودي از دانشجويان هم هستند كه مي‌توانند بورسيه شوند: «ما در دانشگاه يزد سالانه حدود 4 هزار درخواست براي پذيرش داريم، از اين ميان حدود 400 نفر انتخاب مي‌شوند براي معرفي به دانشكده‌ها، لذا هدف‌مان افزايش تعداد دانشجويان نيست، به صورت گزيده و هدفمند انجام مي‌شود.» در عين حال شرايط فعلي، شرايطي است كه آشوب و بي‌ثباتي بر اثر تحولات سريع سياسي در كشور همسايه حاكم شده است آيا دانشگاه وظيفه و مسووليتي براي برقراري آرامش دارد؟ حداد مي‌گويد: «ارتباط دانشگاه‌هاي كشورهاي مختلف با هم يكي از پارامترهاي ايجاد صلح بين كشورها است. اگر دانش‌آموخته كشور افغانستان در ايران تحصيل كند، اين ارتباط را حفظ خواهد كرد. ديپلماسي علمي يعني همين، يعني بين كشورها در قالب فعاليتهاي دانشگاهي ارتباط برقرار كنيم. در فعاليتهاي دانشگاهي راستي و صداق وجود دارد، در اين مسائل سياست نيست، قرار است مسائل علمي حل شوند و حل مساله علمي هم راه مشخص دارد. آنچه در حال حاضر هم كشور ما به آن نياز دارد و هم كشور افغانستان، صلح و گفتمان‌سازي است؛ در افغانستان به يك شكل و در كشور خودمان به شكلي ديگر. اين گفتمان‌سازي در دانشگاه شكل مي‌گيرد و در آينده بسيار موثر است.» او اتحاديه اروپا را مثال مي‌زند كه تحصيل دانشجويان‌شان را براي هم تسهيل مي‌كنند: «يكي از دلايل صلحي كه ميان كشورهاي مختلف در اتحاديه اروپا وجود دارد همين فعاليتهاي آكادميك بين مراكز مختلف پژوهشي است. ما نمي‌توانيم چرخه و شبكه بين‌المللي خودمان را در حوزه‌هاي علمي متاثر از مسائل سياسي شديد كنيم، گرچه سياست در همه مسائل بي‌ترديد در همه عرصه‌ها موثر است اما كشورهايي كه با هم ارتباط علمي درستي دارند، در دراز‌مدت روابط ميان‌شان صلح‌آميز خواهد بود. اين يك واقعيت تجربه‌شده در دنيا است.»
زنان دانشجو: در دست بررسي
به جز دانشگاه‌ها، پارك فناوري پرديس هم روز 13 شهريور‌ماه اعلام كرد زمينه‌اي را براي نخبگان افغانستاني فراهم كرده: «با توجه به ناپايداري شرايط سياسي و اجتماعي در كشور دوست، همسايه و برادر افغانستان و در جهت ياري به برادران و خواهران مسلمان براي ادامه فعاليتهاي حرفه‌اي خود در حوزه فناوري و نوآوري و در راستاي اهداف بين‌المللي و ديپلماسي فناوري اين مجموعه، پارك فناوري پرديس فرصت‌‌هاي محدودي را براي جوانان نخبه و كارآفرين افغانستاني براي كارآفريني و تاسيس استارت‌آپ يا اشتغال در شركت‌هاي فناور مستقر در پارك با شرايط و امكانات زير فراهم نموده است.» بنا بر اين اطلاعيه متقاضيان تاسيس يا انتقال استارت‌آپ مي‌توانند از فضاي كاري رايگان به مدت يكسال در فضاي كاري اشتراكي پارك، اسكان رايگان به مدت 3 ماه در يكي از خوابگاه‌‌هاي دانشجويي اطراف پارك، تسهيل در اخذ ويزا از كنسولگري‌هاي ايران در افغانستان و همچنين كارت اقامت و تسهيل در امور قانوني مربوطه از جمله ثبت شركت، اخذ مجوز سرمايه‌گذاري خارجي، صدور معرفي‌نامه دريافت پروانه اشتغال اتباع خارجي براي كاركنان افغانستاني شاغل در استارت‌آپ برخوردار شوند.
اما در ميان اعلاميه‌ها و اخبار و اطلاعيه‌هايي كه از سوي برخي مراكز علمي كشور در خصوص جذب دانشجويان افغانستان صادر شده است، دانشگاه تربيت مدرس از جمله مراكزي است كه زودتر دست به كار صدور اعلاميه شد و البته به صورت خاص در مورد «دختران دانشجو» هم صحبت كرد. 31 مردادماه، دانشگاه تربيت مدرس در اطلاعيه‌اي اعلام كرد: «با توجه به بروز حوادث اخير در كشور افغانستان و نگراني‌هاي ايجاد شده در ميان دانشگاهيان از شرايط جديد اين كشور، واحد بين‌الملل دانشگاه تربيت مدرس تمهيدات و تسهيلات زير را به منظور حمايت از متقاضيان ادامه تحصيل در دوره‌هاي تحصيلات تكميلي و دانشجويان تبعه افغانستان فراهم آورده است.» در ادامه اين اطلاعيه چهار اقدام تسهيلي نام برده شده است:
۱- فرآيند پذيرش متقاضيان جديد تبعه افغانستان براي ادامه تحصيل در دوره‌هاي تحصيلات تكميلي دانشگاه تسهيل شده است. درخواست‌هاي ادامه تحصيل متقاضيان براي سال تحصيلي ۱۴۰1-۱۴00 خيلي سريع بررسي شده و به‌صورت ويژه پيگيري مي‌شود. همچنين فرآيند ارسال مدارك اين دسته از متقاضيان تسهيل شده است.
۲- به‌رغم برگزاري كلاس‌ها به صورت مجازي و دشوار بودن شرايط ورود دانشجويان بين‌المللي جديد به كشور، واحد بين‌الملل دانشگاه درخواست صدور ويزاي تحصيلي اين عزيزان را به صورت فوري پيگيري مي‌كند. همچنين مذاكراتي با سازمان امور دانشجويان وزارت عتف براي تسهيل برخي خدمات كنسولي ويژه دانشجويان افغانستاني شاغل به تحصيل در دانشگاه در جريان است.
۳- تخفيف‌هاي ويژه در شهريه تحصيلي دانشجويان كارشناسي ارشد و دكتري بر اساس مجوز هيات امناي دانشگاه براي دانشجويان ممتاز و متقاضيان داراي سابقه تحصيلي مناسب، برقرار مي‌باشد و دانشجويان با سوابق تحصيلي ممتاز مي‌توانند از امكانات بورس تحصيلي وفق مقررات، بهره‌مند شوند.
اما چهارمين مورد به صورت ويژه به مساله دانشجويان زن مي‌پردازد. هنوز در مورد اينكه چگونه به صورت خاص مي‌توان به دختران دانشجوي افغان كمك كرد تدبير مشخصي سنجيده نشده اما تربيت مدرس در اطلاعيه خود نوشته است: «تسهيلات ديگري نيز براي متقاضيان و دانشجويان دختر تبعه افغانستان در سطح دانشگاه در دست بررسي است كه پس از حصول نتيجه، اطلاع‌رساني خواهد شد. به زودي در اطلاعيه‌هاي تكميلي، اطلاعات بيشتري در خصوص تسهيلات اضافي در رشته‌هاي خاص و امكان انتقال از ميان دوره تحصيلي در مقاطع كارشناسي ارشد و دكتري، در اختيار علاقه‌مندان قرار خواهد گرفت.»
سايه سياه خاطرات تسلط پيشين طالبان بر افغانستان آنقدر بلند است كه بر روزهاي حال حاضر كشور هم رنگ انداخته. براي زنان و دختران به صورت ويژه آينده همراه با نگراني و سردرگمي است. همين است كه اگر كسي دستش مي‌رسد تا خودش را به جايي ديگر، جايي جدا از وطن در دست طالبان برساند، تلاشش را مي‌كند. يك نمونه از اين ترك وطن دختران تيم رباتيك افغانستان بودند، دختران نوجواني كه پيش از اين چهره‌شان و موفقيت‌هاي‌شان تبديل به نمادي از تغيير وضعيت زندگي زنان در اين كشور شده بود، با ورود طالبان به افغانستان از خاك اين كشور خارج شدند و بعد خبر رسيدن و پناهندگي‌شان به مكزيك رسيد. زماني كه تيم دختران در دوحه منتظر پرواز به سمت كشور مقصد بود، ناهيد رحيمي، عضو تيم رباتيك دختران افغانستان روبروي دوربين خبرگزاري فرانسه نشست، اشك‌هايش را پاك كرد و گفت: «وقتي افغانستان را ترك كرديم شرايط بدي براي ما بود. مجبور شديم خانواده خود را ترك كنيم. خانواده و كشورمان را. اين براي ما بسيار سخت بود زيرا خانواده ما آنجا هستند و كشور ما ويران شده است.» پنج دختر عضو تيم رباتيك افغنستان، هنگام ورود به فرودگاه بين‌المللي مكزيك با استقبال مارتا دلگادو، معاون وزير امور خارجه اين كشور مواجه شدند. 20 دانشجوي نخبه افغان (6 زن و 14 مرد) هفته گذشته وارد يزد شدند تا براي هفت سال ميهمان دانشگاه علوم پزشكي باشند. رييس دانشگاه علوم پزشكي شهيد صدوقي با شاخه‌هاي گل به استقبال‌شان رفت. در روزهاي سخت افغانستان، تنها بخشي از بدنه علمي و دانشگاهي اين كشور هستند كه شايد با اين دسته‌هاي گل و استقبال رسمي فرصت پيدا كنند كه از روزهاي بي‌ثبات و آينده مبهم‌شان به سرزمين ديگري پناه ببرند. دانشگاه پناهگاهي شده است، با ظرفيت محدود، بهانه‌اي براي از سر گرفتن زندگي كه ظرف چند روز زير و رو شد.