چگونه كرملين با تسلط و سركوب رسانه‌ها، تصوير موردنظر خود را به خورد افكار عمومي مي‌دهد
دليل پيروزي‌هاي پي‌در‌پي پوتين
ايليا يابلوكوف
برگزاري انتخابات در روسيه هميشه براي كرملين دشوار و حساس بوده است. به اين صورت كه اگر كرملين بخواهد در انتخابات گزينه‌هاي متعددي پيش روي مردم بگذارد، آن وقت از اين نگران مي‌شود كه مبادا مردم انتخابي خلاف ميل پوتين داشته باشند و اگر هم بخواهد گزينه‌هاي معدودي پيش روي راي‌دهندگان بگذارد آن وقت ممكن است بگويند ماهيت تماميت‌خواه رژيم روسيه بار ديگر خود را نشان داده است. امسال ولاديمير پوتين، رييس‌جمهوري روسيه درخصوص انتخابات پارلماني كه روز جمعه برگزار شده و روز يكشنبه پايان يافت، ترجيح داد چندان خطر نكند. از زماني كه الكسي ناوالني، رهبر اپوزيسيون روسيه و مشهورترين منتقد كرملين به روسيه بازگشت، پوتين بر روندي از سركوب‌ها و فشارها نظارت كرد؛ به تعداد بسياري از رسانه‌هاي مستقل روسيه برچسب «عامل بيگانه» زده شده و فعاليت‌شان محدود شد. چهره‌هاي اپوزيسيون يا از فعاليت سياسي منع يا اينكه تهديد شدند كه به تبعيد فرستاده خواهند شد. از سوي ديگر الكسي ناوالني در زندان است و بيشتر همراهانش نيز از كشور خارج شده‌اند و فعاليت سازماني كه او تاسيس كرده بود نيز ملغي و غيرقانوني اعلام شده است. در واقع اپوزيسيون روسيه دچار تزلزل شده است. علاوه بر اين، در قبال همه اين اقدامات هيچ صداي اعتراضي در روسيه بلند نشده است. ميزان محبوبيت ولاديمير پوتين همچنان ثابت باقي مانده و نتيجه انتخابات نيز اكثريت كرسي‌هاي مجلس را دراختيار حزب روسيه متحد قرار داد و به اين ترتيب نظام كرملين قدرتش را تثبيت كرد. رسانه‌هاي روسي حامي پوتين، محور نظام كنترل سياسي اجتماعي كرملين هستند. اين رسانه‌ها طيف گسترده‌اي از شبكه‌هاي تلويزيوني و روزنامه‌ها را شكل داده‌اند كه اغلب محتواي جعلي و بدون سند منتشر مي‌كنند و در كنار هم ستون فقرات نظام پروپاگاندايي ولاديمير پوتين را شكل مي‌دهند. اين شبكه گسترده، عليه هرگونه مخالفت و انتقادي، چه در داخل و چه در خارج از روسيه، موضع مي‌گيرند و همچون سپري از پوتين محافظت مي‌كنند. وقتي اين شبكه در كنار رويه سركوبگرانه كرملين قرار مي‌گيرد، نتيجه اين مي‌شود كه پوتين پيروز از ميدان بيرون مي‌آيد. تقريبا همه شبكه‌هاي تلويزيوني و روزنامه‌هاي روسيه تحت كنترل دولت اين كشور هستند. برخي شبكه‌هاي تلويزيوني نظير
REN TV نيز كه خصوصي هستند، توسط كساني اداره مي‌شوند كه روابط نزديكي با كرملين دارند. برخي ديگر نظير Rossiya و Channel One شبكه‌هاي دولتي‌اند و هميشه مشغول توليد اخبار تبليغاتي در حمايت از كرملين هستند. در پشت پرده، افرادي نزديك به پوتين نظير الكسي گروموف كه معاون رييس دفتر رييس‌جمهور و مسوول نظارت بر عملكرد رسانه‌هاست، با دقت همه پيام‌هاي رسانه‌اي را رصد مي‌كنند؛ شكست‌ها كم اهميت جلوه داده مي‌شوند، انتقادها حذف مي‌شوند و به هر طرف نظر بيندازيد، اين ستايش‌ها از پوتين است كه منتشر مي‌شوند و او را رهبري خردمند و منطقي تصوير مي‌كنند. اين ماشين پروپاگاندا براي حركت‌كردن نيازي به اجبار در استخدام نيرو ندارد. ارتشي از خبرنگاران، سردبيران و تهيه‌كنندگان تلويزيوني خيلي هم خوشحال مي‌شوند كه براي ارتقاي درجه و دريافت پول بيشتر يك خط سياسي خاص را دنبال كنند و مديريت زنجيره‌اي از حساب‌هاي جعلي در شبكه‌هاي اجتماعي را در حمايت از پوتين، نخست وزير و فرمانداران بانفوذ منطقه‌اي برعهده بگيرند. البته اين نان به نرخ روزخورها و فرصت‌طلبان كه در لباس روزنامه‌نگار به كرملين خدمت مي‌كنند، به خوبي از واقعيت‌هاي روسيه فعلي آگاهند. اما انتخاب كرده‌اند كه در سمت برنده ماجرا بازي كنند. اين رسانه‌ها و روزنامه‌ها كه با سرمايه‌هاي ميليارد دلاري دوستان نزديك پوتين اداره مي‌شوند از سياه‌ترين ترس‌هاي مردم روسيه تغذيه مي‌كنند. تهديد وقوع فاجعه اقتصادي و احتمال فروپاشي سرزميني، در كشوري كه در دهه 1990 هر دو را تجربه كرده، هنوز رعب و وحشت در دل مردم روسيه ايجاد مي‌كند و رسانه‌هاي حامي كرملين مدام تكرار مي‌كنند كه تنها وفاداري به كرملين مي‌تواند هيولاهايي كه قصد حمله به روسيه دارند را دور نگه دارد. اتحاديه اروپا، انگليس و امريكا به عنوان مهد زوال ارزش‌هاي اخلاقي و كشورهايي كه بي‌ثباتي و فقر در آنها موج مي‌زند، تصوير مي‌شوند. البته در كشوري مثل روسيه كه 72 درصد جمعيتش گذرنامه ندارند-چراكه اساسا از تمكن مالي براي سفر به خارج از كشور برخوردار نيستند- چنين پيام‌هاي رسانه‌اي، گوش‌هاي شنونده زيادي پيدا مي‌كند. اين نوع خبررساني در يك دايره بسته، روي افكار عمومي تاثير زيادي گذاشته است. در سال 2008، يعني زماني كه درگيري نظامي ميان روسيه و گرجستان بر سر آبخازيا و اوستيا شدت يافت، رسانه‌هاي حامي كرملين بار ديگر وارد ميدان شدند و از گرجستان كشوري پيش چشم افكار عمومي روسيه تصوير كردند كه گويي تفليس به مركز فعاليت‌هاي نيروهاي ضدروسي كه قصد خشونت‌ورزي دارند، تبديل شده است. نتيجه اين نوع اطلاع‌رساني بسيار جالب توجه بود. يك‌سال بعد، وقتي كه جنگ پايان يافت، 62درصد مردم روسيه معتقد بودند گرجستان كه كشوري كوچك در جنوب قفقاز است، مهم‌ترين دشمن روسيه است. حالا كه دولتي نزديك به روسيه در گرجستان بر سر كار آمده، ديگر در تلويزيون‌هاي روسي نشاني از گزارش‌هاي ضد گرجستان نمي‌بينيد. حالا ديگر مردم روسيه، گرجستان را دشمن خود نمي‌دانند و آن جماعت 62درصدي به 15درصد كاهش يافته است. در روسيه، همه برنامه‌هاي شبكه‌هاي تلويزيوني و همچنين صفحات روزنامه‌ها، تحت نظارت كرملين است. اينترنت هم تحت تسلط كرملين است.
10 سال پيش، شبكه‌هاي اجتماعي نقشي موثر در سازماندهي اعتراضات خياباني مردم روسيه به نتايج انتخابات پارلماني اين كشور ايفا كردند. از آن زمان تاكنون، تدابير تكنولوژيكي و قانوني انديشيده شده و كرملين با توسل به آنها مي‌تواند با نفوذ به تلفن‌هاي همراه و كامپيوترهاي مردم، اتهامات امنيتي به مردم وارد كند. اين اقدام كرملين به‌طور كلي استقلال بزرگ‌ترين شركت‌هاي حوزه تكنولوژي روسيه نظير Yandex را زير سوال برده است و موجب شده كه اينترنت در روسيه به ابزاري در دستان پليس اين كشور تبديل شود. تنها انتشار يك پست نامناسب از نظر كرملين در شبكه‌هاي اجتماعي مي‌تواند چندين سال زندان براي كاربر به دنبال داشته باشد. اما اين داستان سر دراز دارد.
ژانويه گذشته الكسي ناوالني فيلمي از عمارت باشكوه ولاديمير پوتين در حاشيه درياي سياه منتشر كرد. موفقيت انتشار اين فيلم اين بود كه 118 ميليون روسي اين فيلم را مشاهده كردند و اين واقعيت نشان داد كه تسلط دولت بر رسانه‌ها آنقدرها هم نمي‌تواند مانع از دسترسي مردم روسيه به محتواي بدون سانسور شود. هر قدر هم كه كرملين با استفاده گسترده از روبات‌ها، ترول‌ها و قوانين محدوديت‌زا در پلتفرم‌هاي شبكه‌هاي اجتماعي مداخله كند، باز هم انتشار اطلاعاتي كه به كرملين آسيب بزند، امكان‌پذير است. از سوي ديگر، هنوز معدودي از رسانه‌هاي محلي و سراسري مستقل هستند كه در روسيه به فعاليت مشغولند. اگرچه اين رسانه‌ها به سختي مي‌توانند با رسانه‌هاي دولتي و كانال‌هاي تلويزيوني تحت تسلط كرملين رقابت كنند اما آنها هم تا حدودي توانش را دارند كه بر بخشي از افكار عمومي روسيه تاثير بگذارند. براي مثال نشريه Meduza كه يكي از مشهورترين رسانه‌هاي خبري مستقل در روسيه است در طول سال‌ها ميليون‌ها بازديد‌كننده را به وب‌سايت خود جلب مي‌كند و رسانه مستقل MediaZona كه تمركزش روي فساد و استفاده نامشروع از قدرت است، اوايل امسال دو ميليون خواننده جديد داشته است و اين تعداد مخاطب را از طريق گزارش‌ها و پوشش خبري كامل و جامعش درباره دادگاه الكسي ناوالني به دست آورده است. TV Rain، كانال تلويزيوني مستقل ديگري است كه توانسته 2 ميليون و 300 هزار بيننده داشته باشد. اگرچه اين موفقيت‌ها مي‌توانند كوچك و مقطعي باشند اما همين موفقيت‌هاي اندك ثابت كرده‌اند كه ولاديمير پوتين كار سختي بر سركوب افكار عمومي در پيش دارد. قانون «عنصر خارجي» كه در سال 2012 به تصويب رسيد با هدف برخورد با رسانه‌هاي خارجي نظير صداي امريكا و راديو آزاد اروپا به اجرا گذاشته شد. كرملين از طريق اين قانون اين امكان را به دست آورد تا عيار رسانه‌هاي مستقل را نيز كاهش دهد. امسال 6 رسانه و 19 روزنامه‌نگار براساس اين قانون به عنوان عنصر خارجي معرفي شدند. رسانه‌هاي بزرگ‌تري نظير Meduza هم براي بقا در حال دست و پا زدن هستند. اگرچه شرايط به شدت بد است اما هنوز اميدهايي وجود دارد. روزنامه‌نگاران و رسانه‌هاي مستقل همچنان راهي براي ادامه كار پيدا مي‌كنند. آنها سعي مي‌كنند با خلق فرصت‌هايي در ميانه محدوديت‌هايي كه كرملين براي‌شان ايجاد كرده، همچنان به حيات خود ادامه دهند. اما با همه اين اوصاف، روش رسانه‌اي ولاديمير پوتين در دو بخش استفاده از ماشين پروپاگاندا از يك‌سو و به‌كار‌گيري ابزارهاي سركوب از سوي ديگر، همچنان براي‌شان موفقيت به همراه داشته است. اما حالا كه روسيه با اقتصاد رو به زوال، جمعيت سالخورده و نارضايتي زيرخاكستر روبه‌رو است، اين روش نمي‌تواند براي هميشه موفقيت به همراه داشته باشد، اما ظاهرا تا اطلاع ثانوي اين روش نتيجه‌بخش خواهد بود.
استاد روزنامه‌نگاري و رسانه‌هاي ديجيتال در دانشگاه شفيلد انگليس
مترجم: آرمين منتظري
منبع: New York Times