نگاهي به وضعيت ايران
1+4 و ايالات متحده در شطرنج
نيمه‌كاره مذاكرات
تهران بايد ابتكار عمل مذاكره را
به دست بگيرد
سارا معصومي
ماه از آخرين دور رايزني‌ها ميان ايران و 1+4 كه ايالات‌متحده نيز در حاشيه آن قرار داشت مي‌گذرد. نقل‌وانتقال‌هاي سياسي در تهران حداقل در حوزه سياست خارجي كم و بيش به پايان رسيده است: حسين اميرعبداللهيان، وزير خارجه دولت سيزدهم در راس هياتي كه علي باقري، معاون سياسي جديد وزارت‌خارجه نيز در آن حضور دارد رايزني‌هاي سياسي در نيويورك، مقر سازمان ملل متحد و محمد اسلامي، رييس سازمان انرژي اتمي نيز در وين، پايتخت اتريش گفت‌وگو با مقام‌هاي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي درباره اختلاف‌هاي في‌مابين را آغاز كرده‌اند.
ظاهر امر براي از سرگيري مذاكرات در راستاي احياي برجام چيده شده است: استقبال ابراهيم رييسي، رييس دولت سيزدهم و وزير خارجه كابينه او از مذاكره تا حضور فعال ايران در وين و نيويورك و پيشبرد رايزني‌هاي دوجانبه چه با مدير كل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي و چه با وزراي خارجه كشورهاي عضو برجام. با اين‌همه اين چينش تاكنون به كار از سرگيري مذاكرات براي احياي برجام نيامده است و آخرين اظهارنظر سخنگوي وزارت خارجه ايران كه حسين اميرعبداللهيان را در سفر به نيويورك همراهي مي‌كند اين است كه اين مذاكرات در هفته‌هاي آتي از سر گرفته خواهد شد. پاسخي كه در چند هفته اخير به كرات شنيده شده اما هنوز از مشخص شدن تاريخ قطعي براي آغاز اين مذاكرات خبري نيست.
شنيده‌هاي «اعتماد» حاكي از آن است كه همزمان با قطعي شدن حضور حسين اميرعبداللهيان در نيويورك به منظور شركت در نشست سالانه مجمع عمومي ملل متحد، اتحاديه اروپا پيشنهاد برگزاري نشست مشترك ميان ايران و 1+4 در سطح وزرا را داد كه نهادهاي تصميم‌گيرنده در داخل ايران براي پاسخ مشخص به اين پيشنهاد به جمع‌بندي نهايي نرسيدند.
هرچند كه سعيد خطيب‌زاده سخنگوي وزارت‌خارجه در سخنان سه روز اخير تلاش كرده با قاطعيت احتمال اين نشست را رد نكند و همه‌چيز را موكول به روند رايزني‌هاي دوجانبه ايران با اعضاي برجام در نيويورك كرده اما جوزپ بورل، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا - كه معاون خود را به منظور شركت در مراسم تحليف ابراهيم رييسي و ديدار با نامزد مدنظر او براي احراز پست وزارت‌خارجه به تهران فرستاده بود - مي‌گويد از نشست چندجانبه ايران با 1+4 در نيويورك خبري نخواهد بود.
هرچند كه ايران همچنان در برابر مذاكره مستقيم با ايالات‌متحده مقاومت مي‌كند اما پرونده هسته‌اي ايران و فرجام برجام يكي از چند محور اصلي در رايزني‌هاي وزيرخارجه امريكا با همتاهاي خود از ساير كشورها به خصوص تروييكاي اروپايي حاضر در برجام است. همزمان با اين رايزني‌ها لحن مقام‌هاي تروييكاي اروپايي نيز درباره برجام تند و تندتر مي‌شود. از وزير خارجه آلمان كه براي چندمين بار تكرار مي‌كند فرصت احياي برجام تا ابد باقي نخواهد ماند تا وزير خارجه تازه‌نفس بريتانيا كه در ديدار با آنتوني بلينكن، وزير خارجه امريكا خواهان بازگشت سريع‌تر ايران به ميز مذاكره و آزادي فوري و بي‌قيد و شرط زندانيان دوتابعيتي انگليسي و امريكايي در تهران مي‌شود.
براساس بيانيه وزارت‌خارجه امريكا درباره ديدار دوجانبه آنتوني بلينكن با ليز تراس، دو طرف درباره طيفي از مسائل از جمله وضعيت افغانستان، ايران، مقابله با بحران‌هاي آب‌وهوايي، هند و اقيانوس آرام آزاد و تقويت روابط اقتصادي دوجانبه گفت‌وگو كردند. آنتوني بلينكن در صفحه توييتر خود درباره اين جلسه نوشت: «ديدار چهره به چهره خوبي براي اولين‌بار با وزير خارجه انگليس ليز تراس داشتم و درباره اولويت‌هاي مشترك از ايران و افغانستان گرفته تا ايندوپاسيفيك آزاد، صحبت كردم».
طبق بيانيه وزارت خارجه انگليس، تراس و بلينكن «درباره ضرورت آزادي فوري همه اتباع بريتانيايي و امريكايي كه به صورت خودسرانه در ايران بازداشت شده‌اند و همچنين ضرورت بازگشت ايران به مذاكرات برجامي در وين توافق كردند».
براساس اعلام وزارت‌خارجه‌هاي انگليس و ايران، ليز تراس وزير خارجه جديد با حسين اميرعبداللهيان وزير خارجه ايران در حاشيه نشست مجمع عمومي سازمان ملل در نيويورك ديدار دوجانبه خواهد داشت.
«ژان ايو لودريان» وزير خارجه فرانسه نيز از احتمال برگزاري نشستي با ايران درباره توافق هسته‌اي، در حاشيه اجلاس مجمع عمومي سازمان ملل در نيويورك خبر داد.
لودريان در نشست خبري در مقر سازمان ملل در اين باره گفت: «حضور ايران در اجلاس بغداد نشانه مثبتي بود و ما در اين هفته جلسه‌اي درباره توافق هسته‌اي ايران برگزار مي‌كنيم. من اين هفته در سازمان ملل متحد با وزير امور خارجه ايران ديدار خواهم كرد. زمان عليه هرگونه توافق احتمالي با تهران عمل مي‌كند و با گذشت زمان، مقامات ايراني به فعاليت‌هاي هسته‌اي خود سرعت مي‌دهند».
«هايكو ماس» وزير خارجه آلمان نيز پيش از ترك برلين به مقصد نيويورك براي حضور در هفتاد‌و‌ششمين نشست مجمع عمومي سازمان ملل درباره اين سفر يك بيانيه صادر كرد. هايكو ماس در بخش‌هايي از اين بيانيه ادعا كرد: «در خصوص توافق هسته‌اي با ايران، زمان رو به اتمام است. دعوت از تهران براي بازگشت به مذاكرات درباره برجام را نمي‌توان به‌طور نامحدود تمديد كرد. دولت جديد اكنون بايد سريع راه خود را براي بازگشت به ميز مذاكره بيابد. ما همچنين در روزهاي آينده درباره اين موضوع مذاكره خواهيم كرد».
در شرايطي كه ايران زمان بازگشت به ميز مذاكره براي احياي برجام را مشخص نكرده و گفته مي‌شود كه وزارت خارجه به شمول معاون سياسي وزير خارجه صرفا مجري سياست‌هاي مشخص شده در ساير نهادهاي ارشد تصميم‌گيرنده درباره سياست خارجي هستند، يكي از نكات مبهم درباره رويكرد دولت سيزدهم نسبت به مذاكرات وين، نقطه ازسرگيري اين رايزني‌ها است.
تاكنون شش دور مذاكره مستقيم ميان ايران و 1+4 و غيرمستقيم با ايالات متحده در وين برگزار شده و به شهادت دو طرف مذاكره‌كننده فاصله براي رسيدن به توافق بسيار كم شده بود و تهران و واشنگتن هر دو به تصميم‌هاي سياسي آخر در پايتخت‌ها نياز داشتند. البته درباره اين روايت از وضعيت مذاكرات در داخل ايران اتفاق‌نظر وجود ندارد و برخي معتقدند كه اشتياق حسن روحاني، رييس‌جمهور دولت‌هاي يازدهم و دوازدهم براي حصول توافق پيش از به پايان رسيدن دولتش عملا دست ايران را در وين در موضع پايين‌تري قرار مي‌دهد و تيم امريكا را به زياده‌خواهي در دورهاي پنجم و ششم مصر كرد. گذشته از اين سابقه و روايت‌هاي متفاوت، اكنون مهم‌ترين ابهام در آن‌سوي ميدان سياست مذاكراتي دولت سيزدهم يا به زبان ديگر خط و خطوط تعيين‌شده مذاكراتي براي اين دولت است. درحالي‌كه روسيه نيز خواهان ازسرگيري مذاكرات وين از همان نقطه متوقف شده است تهران همچنان مشت خود را باز نكرده و مشخص نيست كه اين مساله نوعي سياست مبهم نگاه داشتن فضا است يا نامشخص بودن چند و چون ادامه كار.
در چنين شرايطي سخنان محمد اسلامي رييس سازمان انرژي اتمي ايران در گفت‌وگو با شبكه «ان‌اچ‌كي» ژاپن در وين انعكاس قابل‌توجهي پيدا كرد كه البته بخشي از آن به دليل ترجمه اوليه اشتباه از اين متن بود. به گزارش خبرگزاري فارس، اسلامي در مصاحبه با ان‌اچ‌كي با اشاره به اينكه امريكا در اجراي وظايف و تعهداتي كه در توافق هسته‌اي ۲۰۱۵ (برجام) با آن موافقت كرده بود، كوتاهي كرده، گفت: «امريكا بايد همه تحريم‌هاي خود را برداشته و به سرعت به توافق بازگردد. ايران گام به گام و مطابق با اقدامات امريكا اقدام خواهد كرد.» در شرايطي كه اين سخنان اسلامي را موضع ايران درباره مذاكرات وين تلقي كنيم، مي‌توان گفت كه تغييري در سياست اعلامي ايران براي پيگيري در وين از سوي مذاكره‌كنندگان رخ نداده است.
مذاكرات وين در حالي متوقف شده كه گفته مي‌شود اصلي‌ترين اختلاف‌ها ميان ايران و ايالات‌متحده بر سر دو موضوع تعريف تحريم‌هاي برجامي به شمول تحريم تسليحاتي و همچنين قيد‌بندي در متن توافق براي گفت‌وگوهاي بيشتر با ايران در آينده است. تهران مي‌گويد حاضر به تعهددادن براي گفت‌وگوهاي تكميلي چه در حوزه برجام و چه مسائل منطقه‌اي و توانمندي موشكي نيست و از سوي ديگر واشنگتن هم مدعي است كه صرفا اقدام به لغو تحريم‌هايي خواهد كرد كه مانع از منتفع شدن اقتصادي ايران از برجام مي‌شود و نه هر تحريمي كه دونالد ترامپ در چهار سال رياست‌جمهوري عليه ايران اعمال كرده است. در چنين شرايطي اگر ايران قصد ناديده گرفتن شش دور مذاكره برگزار شده در وين را داشته باشد روند از سرگيري مذاكرات در وين كه سخنگوي وزارت‌خارجه مي‌گويد تا چند هفته ديگر كليد خواهد خورد، مي‌تواند بسيار طولاني‌تر از مدت‌زمان قابل پيش‌بيني شود.
از زمان روي كار آمدن جو بايدن در ايالات متحده، تحليلگران بسياري درباره پايان دوره انزواي ايالات‌متحده در پرونده برجام به دليل رفتارها و تصميم‌هاي يكجانبه دونالد ترامپ هشدار داده‌اند. نشانه‌هاي اين پايان را هم مي‌توان در موضع‌گيري‌هاي مشترك و همراهي سه كشور اروپايي با دولت جو بايدن در مواجهه با مذاكرات برجام ديد. چنانچه رييس‌جمهور ايالات متحده در نطق روز گذشته در مجمع عمومي ملل متحد نيز به اين هماهنگي اشاره كرده و ضمن اعلام آمادگي براي بازگشت به برجام گفت: «در حال تلاش با گروه ۱+۵ براي تعامل ديپلماتيك با ايران و بازگشت به برجام هستيم. آماده‌ايم اگر ايران هم اقدام مشابه انجام دهد به پايبندي كامل برجام برگرديم.»
درحالي‌كه ايران در توضيح تعلل در مسير بازگشت به مذاكرات وين به تعلل دولت جو بايدن براي احياي برجام تا دو ماه‌ونيم پس از آغاز به كار در كاخ سفيد اشاره مي‌كند اكنون قريب به سه ماه از آخرين دور رايزني‌ها در وين مي‌گذرد و به نظر مي‌رسد كه از اين نقطه به بعد، زمان به نفع هيچ‌كس نخواهد بود. نه به نفع ايران كه مردم پس از خروج دونالد ترامپ از توافق هسته‌اي در ماه مه سال 2018 تاكنون تحريم‌ها را تاب آوردند و نه طرف مقابل ايران كه شاهد افزايش كمي و كيفي فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران و رسيدن به نقطه‌اي است كه عملا برجام از حيث محدود كردن ولو موقت بخشي از برنامه ايران براي طرف مقابل بلاموضوع شود.
در سه ماه گذشته طرف مقابل ايران دايما پشت بلندگو از آمادگي براي آغاز مذاكره به محض پايان نقل‌وانتقال‌هاي سياسي در تهران سخن گفته و توانسته افكار عمومي به خصوص فضاي رسانه‌اي را با روايت خود همراه كرده و توپ را به زمين ايران بيندازد. از سوي ديگر مساله برجام و رفع تحريم‌هاي ايران خواسته يا ناخواسته بخش اعظمي از شوون سياست خارجي ايران را به احياي توافق و عادي‌سازي رابطه مالي، بانكي، تجاري و حتي سياسي با ايران گره زده است. در چنين شرايطي آغاز مذاكره در دولت جديد مي‌تواند دومين نشانه از جديت تهران براي توسل به ديپلماسي براي خروج از اين بن‌بست پس از تفاهم اخير ايران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي باشد. بازگشت به وين الزاما به معناي توافق در همان دور نخست نيست و تهران مي‌تواند با اين گام هم به تسلط روايت طرف مقابل در فضاي رسانه‌اي و تحليلي پايان بدهد و هم به جامعه ايران، اميدواري ضروري براي فاصله گرفتن پرونده هسته‌اي از يك پيچ بحراني ديگر را بدهد.