درباره عبدالرزاق گورنا كه برنده نوبل 2021 شد
مفاهيم انساني در سايه «ادبيت»
اسماعيل ساغرساز
معرفي عبدالرزاق گورنا، نويسنده تانزانيايي به عنوان برنده نوبل ادبيات 2021 در روزهاي تعطيل هفته گذشته در ايران، خبر مهم رسانه‌هاي مجازي بود. كميته نوبل در بيان دلايل خود براي معرفي او به سويه ضداستعماري و توجهش به سرنوشت پناهندگان اشاره كرده است: «نفوذ سازش‌ناپذير و دلسوزانه او در تاثيراث استعمار و سرنوشت پناهندگان در شكاف ميان فرهنگ‌ها و قاره‌ها»؛ توضيحي كه البته بايد ديد چقدر متناسب با كيفيت ادبي آثار اوست؛ وگرنه بسيارند آثار ضدسلطه و استعمار كه اين محتوا بر هر چيز ديگري از جمله «ادبيت» در آنها غلبه دارد؛ اما اگر نويسنده‌اي، في‌المثل آقاي گورنا، بتواند توامان از ويژگي صلح‌طلبي، استعمارستيزي در كنار اجراي ادبي قابل‌اعتنا برخوردار باشد، چنان‌كه آثارش براي همه فرهنگ‌ها و زبان‌ها متضمن ارتباطي ادبي باشد و تجربه‌هاي شخصي را جهاني كرده باشد، آن‌وقت است كه مي‌توانيم بگوييم آكادمي نوبل به وظيفه اصلي و اساسي خود يعني توجه به جنبه‌هاي ادبي در انتخاب برنده نوبل به درستي عمل كرده است. انتخابي كه اولا ناظر بر ويژگي‌هايي باشد كه از ادبيات انتظار داريم؛ يعني به اثري راي بدهد كه بيش و پيش از هر چيز «ادبيات» باشد و به اصطلاح نسبت به ساير رشته‌هاي هنري از امر مازاد ادبي برخوردار باشد و اجراي محتواي آن در فرم‌هاي ديگر امكان‌پذير نباشد. گورنا چنان‌كه از گفته‌هايش برمي‌آيد به رفتار ادبي با تاريخ در معناي موسع آن معتقد است و نه فقط نوشتن از وقايع تاريخي. او در پاسخ به پرسشي كه از نقش روايت تاريخي در آثارش مي‌پرسيد، گفته: «... تاريخي كه ما يك داستان را در آن روايت مي‌كنيم، چندان مهم نيست. چه از يك دوره تاريخي در گذشته بنويسم چه از امروز، آنچه ارزش دارد تاريخ و رفتاري است كه ما با آن داريم.» او درباره زنان هم گفته: «من در كتاب‌هايم هرگز زنان را ابزاري براي نوشتن داستان نمي‌دانم و نمي‌بينم. گرچه در دوره‌هاي تاريخي زنان را صرفا يك وسيله و ابزار مي‌ديدند و گاهي هم انسان‌هايي با قدرت‌هاي خارق‌العاده و شخصيت‌هاي استثنايي. در هر حال، اين خواننده است كه بايد بدون توجه كردن به عذر و توجيه نويسنده شخصيت‌هاي زن را بپذيرد يا رد كند.» گورنا تاكيد دارد بر اينكه هيچ يك از شخصيت‌هايش مابه‌ازاي واقعي و بيروني ندارند: «بخشي از يك شخصيت را با بخشي ديگر از يك شخصيت ديگر تركيب كرده و خيال را هم به آن افزوده‌ام تا بتوانم شخصيتي بسازم كه دوست دارم. از آنجا كه من با اين شخصيت‌ها در فرآيند نگارش ماه‌ها و سال‌ها زندگي مي‌كنم، به يك استواري و واقعيتي مي‌رسند كه خودپايدار است. آنها در مسير سخن مي‌گويند و خود را مي‌سازند.» عبدالرزاق گورنه متولد 1948 تانزانياست كه پيش‌تر نامزد دريافت چند جايزه معتبر ادبي از جمله جايزه بوكر شده بود. خبر دريافت نوبل براي گورنا چنان نامنتظره بوده كه گفته «فكر كردم تماس نوبل يك شوخي است.»