بازيِ ترياك

27 جولاي سال 2000، راديو دولتي شريعت؛ رسانه طالبان، پيامي از ملا محمد عمر؛ رهبر امارت اسلامي پخش كرد؛ «كشت كوكنار، غير اسلامي است و كشتكاران به‌شدت مجازات مي‌شوند.»

ملا عمر، در اين پيام تاكيد كرده بود كه ممنوعيت كشت خشخاش، فقط در صورت حمله امريكا و متحدانش به افغانستان، لغو خواهد شد. 
كارشناسان نهادهاي بين‌المللي كه پيام راديويي ملا عمر را مي‌شنيدند، همچون بارهاي قبل، آن را پوچ فرض كردند. 
پيش از 27 جولاي 2000، طالبان دوبار دستور به ممنوعيت توليد ترياك داده بود؛ سال 1997 كه 58379 هكتار از زمين‌هاي كشاورزي افغانستان، به مزرعه خشخاش تبديل شده بود. در اين سال، افغانستان در جايگاه دومين توليد‌كننده ترياك جهان ايستاده بود. يك سال پس از دستور طالبان به ممنوعيت كشت خشخاش، سال 1998، وسعت مزارع خشخاش افغانستان به 63674 هكتار رسيد و 3656 تن ترياك به انبارها منتقل شد. 
سال 1999، طالبان براي دومين بار، دستور به ممنوعيت كشت خشخاش داد. اين‌بار، توليد ترياك، به يك سوم توليد سال 1998 كاهش يافت اما اين كاهش در آن حجم انبوه توليد، ناديدني بود چون واقعيت، متفاوت از كاهش خرد ترياك توليد شده بود. واقعيت، حجم بالاي هرويين افغاني در خيابان‌هاي اروپا بود. واقعيت، افزايش مساحت زمين‌هاي زير كشت خشخاش در افغانستان بود. سال 1996 و در آغاز حكمراني افراطيون طالبان، مجموع زمين‌هاي زير كشت خشخاش در افغانستان 56824 هكتار بود. سال 2000 كه ملا عمر دستور به تمديد ممنوعيت كشت خشخاش در كشور داد، وسعت مزارع خشخاش به 82515 هكتار رسيده بود. دنيا، دليلي براي باور كردن شعار ملا عمر نداشت. ارزاني پلكاني قيمت ترياك سر مزرعه از كيلويي 40 دلار در سال 1999 به كيلويي 30 دلار در سال 2000، تاييدي بر افزايش توليد بود؛ هرچند پنهان از چشم طالبان و در مناطق تحت نفوذ اپوزيسيون متشكل از شبه نظاميان و مخالفان طالبان كه رگ خواب مردم برخي مناطق در شمال شرق، شرق و جنوب افغانستان را به دست آورده بودند و با تامين امنيت مزارع ناپيداي خشخاش در مناطق دورافتاده و صعب‌العبور، براي خود هواخواه جمع مي‌كردند. اين اخبار به گوش كارشناسان وزارت خارجه امريكا مي‌رسيد، به گوش كارشناسان سازمان ملل متحد هم مي‌رسيد. ترديد جهاني نسبت به فرمانبري كشاورزان، تا اوايل سال 2001 هم باقي بود؛ سالي سرنوشت‌ساز براي نيمكره شمالي و غربي، سالي سرنوشت‌ساز براي طالبان و مردم افغانستان؛ سالي كه تصميمات اشتباه 40 دولت، حكم حيات ابدي افراطيون طالبان را امضا كرد. 
 آوريل 2001؛ 6 ماه قبل از حمله امريكا و نيروهاي ائتلافي به افغانستان، پرستون مندنهال از شبكه جهاني NBC در گزارشي نوشت: «سال گذشته، افغانستان بزرگ‌ترين توليد‌كننده ترياك در جهان بود، با 75 درصد محصول جهان، توليد سرسام‌آور حدود 3500 تن يكي از اعتيادآورترين مواد مخدر روي زمين. ترياك، ماده اصلي هرويين، به صورت قاچاق وارد اروپا و آسيا مي‌شود، جايي كه ثروت زيادي در بازارهاي بين‌المللي به دست مي‌آورد. سال‌ها حكومت طالبان براي جنگ با نيروهاي اپوزيسيون در شمال بر فروش سودآور ترياك متكي بود. اما جولاي گذشته، ملا محمد عمر، رهبر طالبان، فرمان فوق‌العاده‌اي صادر كرد. اين امر كشت خشخاش را در افغانستان ممنوع كرد و توليد مواد مخدر را غيراسلامي خواند. اوايل ماه جاري، يك هيات بين‌المللي به رهبري برنامه كنترل مواد مخدر سازمان ملل متحد - كه شامل دو كارشناس مواد مخدر دولت ايالات متحده بود - از افغانستان بازديد كردند تا تاثير ممنوعيت عمر را مطالعه كنند. نمايندگان به NBC گفتند كه در اين سفر 10 روزه نشاني از كشت خشخاش در مناطق مورد بررسي پيدا نكردند.»
مندنهال در گزارش خود جمله‌اي از برنارد فراي؛ سرپرست وقت پروژه UNDCP در افغانستان نقل كرده بود؛ «هيچ خشخاشي وجود ندارد... اين شگفت‌انگيز است.»
كارشناسان سازمان ملل به چه يافته‌هايي رسيدند ؟
مارس سال 2001؛ 9 ماه بعد از پخش پيام راديويي ملا عمر درباره ممنوعيت كشت خشخاش در افغانستان، تيمي از كارشناسان UNDCP به افغانستان رفتند تا روند اجراي دستور رهبر طالبان را از نزديك گزارش كنند. مشاهدات ميداني، صحبت با كشاورزان و مراجعه به زمين‌هاي شخم خورده، نشان داد كه در 11 ولايت، ميزان كشت خشخاش در فاصله سال 2000 تا 2001، به صفر رسيده، در 4 ولايت، به كمتر از 100 هكتار و در 4 ولايت به كمتر از 10 هكتار كاهش يافته اما در ولايت بدخشان، وسعت كشت، سه برابر افزايش داشته و از 2684 هكتار در سال 1999، به 6342 هكتار در سال 2001 رسيده در حالي كه در ولايت بغلان، از 1005 هكتار به 82 هكتار، در ولايت بلخ، از 4057 هكتار، به 4 هكتار، در ولايت هلمند، از 44552 هكتار، به صفر هكتار، در ولايت جوزجان از 2593 هكتار به صفر هكتار، در ولايت ننگرهار از 22990 هكتار به 218 هكتار، در ولايت اروزگان، از 4479 هكتار به صفر هكتار، در ولايت قندهار از 6032 هكتار به صفر هكتار كاهش يافته است. در نتيجه نهايي اين گزارش اعلام شد كه مجموع كشت خشخاش كه در سال 1999، 90983 هكتار بوده، در سال 2001 و يك سال پس از فرمان ملا عمر، به 7606 هكتار و مجموع توليد ترياك در اين سال (2001) به 185 تن كاهش يافته است. 
صداقت يا فريب؟
اتفاقات سال‌هاي بعد از حمله امريكا و نيروهاي ائتلاف 40 كشور جهان به افغانستان، ثابت كرد كه طالبان، در ارعاب كشاورزان براي كاهش كشت خشخاش، صداقت نداشت و با انگيزه فريب اذهان عمومي و با هدف مقبوليت از سوي جامعه جهاني، اين نمايش تحسين برانگيز را اجرا كرد. اگر رهبر معنوي طالبان، اعتقاد راسخ به «غير شرعي بودن كشت خشخاش و تجارت مواد مخدر» داشت، لغو ممنوعيت كشت خشخاش را به رفتار سياسي و نظامي امريكا مشروط نمي‌كرد. 
 25 سپتامبر 2001،؛ 12 روز پيش از حمله امريكا و نيروهاي ائتلاف به افغانستان و 14 روز بعد از حادثه 11 سپتامبر و حمله انتحاري هواپيماهاي ربوده شده به برج‌هاي دوقلوي مركز تجارت جهاني نيويورك، خبرنگار گاردين، در گزارشي با يادآوري شرط ملا عمر نوشت: «در صورت حمله امريكا، طالبان ممنوعيت كشت كشاورزان ترياك را لغو مي‌كند. سازمان‌هاي مبارزه با مواد مخدر، شب گذشته (23 سپتامبر) تاييد كردند كه انتظار دارند در چند هفته آينده شاهد از سرگيري كشت گسترده ترياك در داخل افغانستان كه قبلا بزرگ‌ترين تامين‌كننده هرويين در جهان بود، باشند. در حالي كه ملا عمر، در جولاي سال گذشته گفت كه كشت ترياك، غيراسلامي است و هشدار داد كه هر كسي در حال كاشت بذر خشخاش دستگير شود، به‌شدت مجازات خواهد شد. نيروهاي طالبان هم طي دو تابستان گذشته، اين حكم را اجرا كردند و هزاران روستايي را در سراسر افغانستان واداشتند كه مزارع خشخاش خود را شخم بزنند. اوايل سال جاري هم ناظران سازمان ملل متحد تاييد كردند كه محصول ترياك افغانستان به‌طور كامل از بين رفته اما دو روز قبل، برنارد فراي، رييس برنامه كنترل مواد مخدر سازمان ملل متحد هشدار داد كه حالا همه شرايط براي از سرگيري كشت غيرقانوني خشخاش فراهم شده؛ جنگ، تداوم فقر، بي‌نظمي، بي‌قانوني. در آينده نزديك، شاهد از سرگيري كشت خشخاش در بيشترين وسعت خواهيم بود.»
 دو هفته بعد از اين گزارش، روز 7 اكتبر 2001 و همزمان با صدور فرمان حمله به افغانستان با رمز «عمليات بلندمدت آزادي» Operation Enduring Freedom، گزارشي با تيتر «طالبان جنگ مواد مخدر را آغاز مي‌كند» در روزنامه لس‌آنجلس‌تايمز منتشر شد و جان دانيزسكي، در اين گزارش نوشت: «طالبان، با وجود تبليغ ارزش‌هاي اسلامي، يك راز مخفي دارند: تا همين اواخر، اين كشور بزرگ‌ترين توليد‌كننده ترياك در جهان بود و از ماليات بر مواد مخدر براي تامين هزينه‌هاي ارتش خود استفاده مي‌كرد. مقامات بين‌المللي مبارزه با مواد مخدر مي‌گويند كه به دنبال آغاز جنگ عليه تروريسم، نشانه‌هايي از فعاليت تجار و قاچاقچيان افغان براي تغذيه بازارهاي جهاني مشاهده كرده‌اند ضمن آنكه احتمال از سرگيري كشت خشخاش توسط كشاورزان پررنگ است به خصوص كه فصل كشت هم از چند روز آينده آغاز مي‌شود. مواد مخدر در فرهنگ جنگ شكوفا مي‌شود، زيرا فرماندهان جنگ براي خريد سلاح به پول اين تجارت غيرقانوني نياز دارند.»
جملات دانيزسكي، پيش‌بيني واقعيت مبتني بر بازخواني تاريخ بود. درآمد تجارت مواد مخدر افغانستان، در همه سال‌هاي حكومت امارت اسلامي در فاصله 1996 تا 2001، عامل بقاي طالبان بود. پس از آنكه اين گروه افراطي از قدرت مركزي ساقط شد هم، اين تجارت از سر گرفته شد چون حالا كشور ويرانه بايد با درآمد همين تجارت به حيات خود ادامه مي‌داد. 3 سال بعد از حمله امريكا و نيروهاي ائتلاف به افغانستان، روال تجارت مواد مخدر افغانستان به همان وضعيت پيشين بازگشت. به استناد نتايج گزارش جهاني مواد مخدر كه سال 2004 منتشر شد، سال 2002، 3400 تن و سال 2003، 3600 تن ترياك در افغانستان توليد شده در حالي كه با وجود اعلام ممنوعيت تجارت مواد مخدر توسط دولت افغانستان، مزارع كشت، در مناطق ناامن و تحت سلطه مخالفان دولت انتقالي و شبه نظاميان هم‌پيمان با طالبان در حال توسعه است. در حالي كه نتايج اين گزارش، احتمال افزايش صعودي كشت خشخاش در سال 2004 را پررنگ مي‌كرد، تخمين‌هاي غير رسمي از پيوستن 1 ميليون و 700 هزار نفر از جمعيت افغانستان (معادل 7 درصد جمعيت كشور) به روند كشت و توليد خشخاش و مواد مخدر خبر مي‌داد. 
13 سال بعد از انتشار اين گزارش، سال 2017، دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم ملل متحد UNODC، ارزش موادمخدر افغانستان را حدود هفت ميليارد دلار تخمين زد و ضمن اشاره به اين نكته كه اين رقم 30 الي 35 درصد درآمد ناخالص ملي افغانستان را شامل مي‌شود، تاكيد داشت كه 80 درصد از اين گردش مالي، سهم طالبان و شبكه بومي تجارت مواد مخدر بوده است. 
21 سال بعد از سقوط 
21 سال از سقوط دولت اول طالبان مي‌گذرد و حالا دولت جديد طالبان كه افغانستان را براي دومين بار در چنگ گرفته، در تلاش است كه همچون 21 سال قبل، براي خود مقبوليت جهاني كسب كند. نيروهاي امارت اسلامي دوباره به تكاپوي بازي با اذهان عمومي افتاده‌اند و از موثرترين حربه؛ ممنوعيت كشت خشخاش و تجارت مواد مخدر، بهره مي‌برند كه دنيا را به پذيرش اين نسل جديد طالب وادارند. دهه سوم مرداد امسال كه طالبان، با هجوم به كابل، افغانستان را براي دومين بار از آن خود كردند، بيش از 20 ولايت افغانستان درگير كشت خشخاش بود، 6  ولايت بالاي 10 هزار هكتار مزرعه خشخاش داشت،  در 16 ولايت كشت خشخاش افزايش يافته بود و توليد ترياك امسال افغانستان بيش از 6 هزار تن برآورد شد  در حالي كه تا پايان سال گذشته 224 هزار هكتار از زمين‌هاي اين كشور با گل‌هاي خشخاش فرش شده  بود.ذبيح‌الله مجاهد؛ سخنگوي امارت اسلامي، اوايل شهريور، چند روز بعد از سقوط دولت قانوني افغانستان، در اولين گفت‌وگوي مطبوعاتي خود، اعلام كرد: «كشت خشخاش ممنوع خواهد شد.»
مجاهد در گفت‌وگو با رسانه‌ها گفت: «افغانستان ديگر محل توليد ترياك نخواهد بود، از اين پس حاكميت افغانستان اجازه كشت، توليد و قاچاق مواد مخدر را نخواهد داد، اما اين نياز به كمك‌هاي جامعه جهاني دارد تا به كشاورزان كمك كنيم كه كشت خشخاش صفر شود. ما در سال ۲۰۰۱ ميلادي توليد ترياك را خيلي محدود كرديم، اما افغانستان اشغال شد. حالا ما اقدامات مهمي در راستاي مقابله با كشت و توليد مواد مخدر انجام خواهيم داد.در حال حاضر نزديك به سه ميليون افغاني اعتياد به مواد مخدر دارند. اين براي ما بسيار دردناك است. تلاش خواهيم كرد تا از كشت و توليد مواد مخدر جلوگيري كنيم. سال ۲۰۰۱ توانسته بوديم كه كشت و توليد انواع مواد مخدر را كاهش دهيم. اكنون نيز در همان مسير اقدام خواهيم كرد.البته هنوز در برخي ولايات همچنان مواد مخدر كشت و توليد مي‌شود و همه كشورهاي منطقه‌اي و ديگر كشورهاي مبتلا به مواد مخدر بايد در اين زمينه همكاري كنند. بايد كشاورزان را قانع كنيم كه به جاي مواد مخدر محصولات ديگر كشت كنند. ما همچنين تلاش مي‌كنيم تا مانع ترانزيت مواد مخدر از فرودگاه‌ها و گذرگاه‌هاي مرزي شويم.»
اينكه امارت اسلامي حاضر به چشم پوشي از درآمد و سود تجارت مواد مخدر باشد، هنوز يك ابهام حل نشده براي دولت‌هاي جهان است. كارشناسان موسسه تحقيقات، رهيافت‌ها و مطالعات بين‌المللي مواد مخدر (كادراس) چندي قبل در گزارشي اشاره كردند كه «مواد مخدر بخشي از اشتغال افغانستان را تشكيل مي‌دهد. براي كشت خشخاش و تبديل آن به ترياك و تبديل حدود ۶۰‌درصد آن به هرويين و مرفين و ساير فعاليت‌هاي جانبي نظير حمل و نقل و فناوري و فروش در بازار داخلي افغانستان، به ازاي هر هكتار كشت، چهار نفر در توليد و چهار نفر در فعاليت‌هاي جانبي مشغول به فعاليت مي‌شوند، به اين ترتيب براي توليد چهار هزار تن ترياك در زميني به وسعت بيش از ۹۰ هزارهكتار، جمعيتي در حدود ۷۰۰ هزار نفر شاغل خواهند شد. مادام كه كشت جايگزين سودآوري در مناطق جغرافيايي كشت خشخاش رونق نگيرد، نمي‌توان انتظار داشت اقدامات مبارزه با توليد ترياك در اين كشور با موفقيت چنداني همراه باشد. علاوه بر اين، به دنبال افزايش توليد مت‌آمفتامين در افغانستان در سال‌هاي اخير پس از دستيابي به افدرين طبيعي از گياه افدرا، جامعه جهاني هشدار داده كه افغانستان در آينده‌اي نزديك تبديل به بزرگ‌ترين توليد‌كننده شيشه در جهان خواهد شد.»
اشارات درباره تغذيه طالبان از تجارت مواد مخدر افغانستان بي‌شمار است. اداره بازرسي ويژه امريكا براي بازسازي افغانستان هم چندي قبل اعلام كرد كه طالبان طي سال‌هاي 2018 تا 2019، 400 ميليون دلار از قاچاق مواد مخدر افغانستان سهم دريافت كرده است. تا پيش از سقوط دولت قانوني افغانستان، تمام مزارع كشت خشخاش، انبارهاي ترياك و آزمايشگاه‌هاي هرويين، در مناطق تحت تصرف طالبان مستقر بود و البته حالا منابع آگاه از افغانستان، به « اعتماد » مي‌گويند كه با گذشت دو ماه از شعاري كه سخنگوي طالبان مطرح كرده، هيچ نشانه‌اي براي مقابله امارت اسلامي با كشت خشخاش شنيده و مشاهده نمي‌شود. 
شرايط اقتصادي امروز افغانستان هم اين دورنما را تقويت نمي‌كند كه طالبان در شرايط فعلي قادر به چشم بستن بر نفع اقتصادي تجارت مواد مخدر باشد.  چند روز قبل، سخنگوي صندوق‌ بين‌المللي پول اعلام كرد كه افغانستان، تا اطلاع ثانوي، از دسترسي به حق برداشت وي‍ژه و ديگر منابع صندوق بين‌المللي پول محروم شده است. اين خبر در زماني اعلام شد كه چند روز پيش‌تر از آن هم سران اتحاديه اروپا و آلمان گفتند كه به دليل به رسميت شناخته نشدن طالبان، ارايه كمك‌هاي مالي به افغانستان را متوقف كرده‌اند. 
امروز، افغانستان در عميق‌ترين نقطه بحران اقتصادي زمينگير شده است. در حالي كه نهادهاي بين‌المللي از فاجعه انساني به دليل محروميت كل كشور از منابع غذايي وارداتي ابراز نگراني مي‌كنند، اعلام خوش‌بينانه يا فريبكارانه سخنگوي طالبان درباره ممنوعيت تجارت مواد مخدر براي كشوري كه اقتصادش وابسته به درآمد كوكنار است، جز دو معنا ندارد؛ حماقت آنكه شعار مي‌دهد، حماقت آنكه اين شعار را باور مي‌كند.

مواد مخدر بخشي از اشتغال افغانستان را تشكيل مي‌دهد. مادام كه كشت جايگزين سودآوري در مناطق جغرافيايي كشت خشخاش رونق نگيرد، نمي‌توان انتظار داشت اقدامات مبارزه با توليد ترياك در اين كشور با موفقيت چنداني همراه باشد.