شكست اسطوره كارگران
و انقلاب در ايران
مرتضي ويسي
مساله حضور كارگران در تحولات سياسي و اجتماعي ايران از اوايل دهه 1320 به خصوص همواره يكي از مهم‌ترين شاخص‌هاي هويت اين تحولات بوده است؛ به اين معنا كه جريان يا حركت سياسي بدون توجه به دغدغه مسائل كارگري در ايران همواره مورد نقد قرار گرفته و هميشه يك پاشنه‌آشيل براي يك جريان سياسي و فكري بوده است. به همين جهت تمامي جنبش‌هاي تقريبا معاصر ما به نحوي قصد داشته‌اند خود را با تاريخ فرودستان و كارگران پيوند دهند و اين امر باعث شكل‌گيري يك گفتمان و كلان‌روايت از حضور كارگران در تحولات اجتماعي بوده است.
اين موضوع درباره انقلاب 57 ايران بيش از هر زمان ديگري صدق مي‌كند. براي بسياري انقلاب زماني معنا پيدا مي‌كند كه كارگران به عنوان حاملان اصلي يا حداقل يك پاي عمده اين تحول مهم باشند وگرنه هر تحول و انقلابي عقيم محسوب مي‌شود. اين در حالي است كه كارگران ايران در سال 57 جزو آخرين گروه‌هايي بودند كه به حركت انقلاب پيوستند و با ترديد‌هاي بسياري با اين حركت همراه شدند.
اين موضوع به قدري عيان شده بود كه در بسياري از اعلاميه‌ها و بيانه‌هاي مهر و آبان احزاب و جريان‌هاي چپ به خصوص، از عدم حضور كارگران در جنبش‌هاي مردمي زبان به انتقاد و گلايه گشوده بودند.
كارگران درنهايت به حركت‌هاي انقلابي پيوستند و به‌طور قطع تاثير مهمي هم بر پيروزي انقلاب داشتند اما اتفاقي كه در اين ميان مهم بود اسطوره‌اي كردن حضور كارگران در انقلاب و به نحوي پررنگ نشان دادن نقش كارگران در انقلاب 57 بود. اين امر نه تنها از سوي احزاب چپ بلكه حتي از سوي نظام مستقر آن زمان نيز عيان بود.
اين جريان‌ها با قرار نهادن كارگران بين فرودستان شهري به نحوي قصد داشتند با كمرنگ كردن نقش روشنفكران و طبقه متوسط در انقلاب ايران مشروعيت بيشتري از سوي بخش‌هاي فرودست جامعه كسب كنند. به همين جهت همواره يك نگاه اسطوره‌اي به نقش كارگران در انقلاب 57 وجود داشته است.
اما در اين ميان در پس نظريات و پيش‌قضاوت‌هاي تئوريك، صداها و نگاه‌هايي وجود داشته است كه سعي داشته بازتاب‌دهنده واقعيت كارگري و دغدغه‌هاي عيني آنها باشد. كتاب «كارگران و انقلاب ايران» تاليف آصف بيات را بايد يكي از اين صدها دانست كه قصد دارد در قالب يك كار تحقيقي نگاهي عيني‌تر به حضور كارگران در انقلاب 57 ايران داشته باشد.
اين اثر كه اولين كار تاليفي وي محسوب مي‌شود برآمده از پايان‌نامه دكتراي او است. مهم‌ترين مشخصه اين كار كه در تمامي آثار بعدي كه آصف بيات در حوزه‌هاي ديگر تاليف كرده نمايان است وجه مشاهدات عيني مولف از جريان تحولات و تحقيقات ميداني وي است.
آصف بيات به هيچ عنوان سعي نمي‌كند در بند نظريات و كلان‌روايت‌هاي تئوريك باقي بماند و همواره فكت‌هاي عيني و ميداني جايگاه مهمي در تحقيقات وي به خود اختصاص مي‌دهد. آن‌گونه كه خود مولف اشاره مي‌كند اين اثر حاصل گفت‌وگو با 150 كارگر و حضور در بيش از 14 كارخانه صنعتي طي سال‌هاي 1361 -1360 بوده است.
در اينجا مولف به هيچ عنوان سعي نكرده تا مرعوب نظريات چپ يا راست شود و سعي كرده با اولويت قرار دادن واقعيت به مثابه فكت نتايج خود را ارايه كند. براي اولين‌بار در اين كتاب شاهد هستيم كه تاثير جريان‌ها و نيروهاي مهمي مثل مذهب، پايگاه جغرافيايي يا قومي كارگران مورد بررسي قرار مي‌گيرد و برآيند اين نيروها بر رفتارهاي كارگران مورد بررسي قرار گرفته است.
آصف بيات در كتاب كارگران در انقلاب 57 نشان مي‌دهد كه در كارخانه‌هاي ايران آن زمان مساله قوميت بسيار بيشتر از طبقه براي كارگران اهميت داشت. مساله روستايي بودن و مذهبي بودن كارگران بسيار نقش مهمي در عدم شكل‌گيري آگاهي طبقاتي بين كارگران داشته است و نشان داده است بدون توجه به اين عوامل نمي‌توان فهم عميقي از حركت‌هاي كارگري در ايران داشت.
در اين كتاب نشان داده شده است كه كارگران در فرآيند پرولتر شدن به هيچ عنوان نتوانسته‌اند به‌طور كامل ارتباطات و ريشه‌هاي خود را با گذشته روستايي خود قطع كنند و همين موضوع تاثير بسيار مهمي بر روان كارگران و همين‌طور رفتار سياسي كارگران داشته است. شايد يكي از مهم‌ترين اين مساله را در عدم ارتباط كارگران با جريان‌هاي چپ ماركسيست در آن زمان دانست و فهم اين امر بدون اينكه تحولات كارگري در ايران را از نزديك مشاهده كرد، امكان‌پذير نيست. به‌طور كل كتاب كارگران و انقلاب 57 را مي‌توان يك اثر مهم در بازخواني تجربه مبارزات كارگري و حضور كارگران در تحولات سياسي نه تنها ايران بلكه خاورميانه دانست كه حاوي اطلاعات و مشاهدات بسيار مهمي است كه هيچ محققي بدون توجه به آنها نمي‌تواند در اين راه گام بردارد.