ديگري ديگر
صادق هاشمي
بخش اول: معناي ماتريكس
اگر شروع به ديدن فيلم ماتريكس كنيد، اولين نشانه آشنايي كه از متن به چشمان‌تان مي‌رسد، عبارت «The Matrix» است كه در جايگاه نام فيلم و در ابتداي متن براي ارتباط كلامي با ما حضور دارد و ما مي‌دانيم كه اين عبارت، برون‌دادي از زبان انگليسي است و عنوان فيلم براساس الگوي جريان اطلاعات كهنه به نو داراي ارتباط معنايي با موضوع ادامه متن بعد از خود است. در مورد اين عبارت از يك سو زبان‌شناسي ملزم مي‌كند كه هر كلمه كه در برون‌داد هر زبان وجود داشته باشد عضوي از انباره واژگان آن زبان (lexicon) است و از سوي ديگر با دانستن نقش كلمه the و با استفاده از قواعد نحو زبان انگليسي متوجه مي‌شويم كه كلمه Matrix از نوع اسم است. علاوه بر اين قواعد نظام نوشتاري زبان انگليسي در مورد كلماتي كه با حروف بزرگ نوشته مي‌شوند، نشان مي‌دهد كه اين اسم از نوع اسم خاص است. اما سوال اساسي اين است كه آيا «Matrix» يكي از واژگان ذخيره‌شده در انباره واژگان زبان انگليسي بوده است و بعد به عنوان نامي براي فيلم انتخاب شده؟ يا اينكه چنين واژه‌اي از واژگان زبان انگليسي، انتخاب اما تحت فرآيندي يا از معني اوليه خود تهي شده و سپس صورت آن به موضوعي جديد نسبت داده شده يا درصدي از معني اوليه باقي و درصدي تغيير كرده است؟
يا اينكه چنين واژه‌اي در زبان انگليسي نبوده و صرفا واژه‌اي است كه توسط نويسنده ابداع شده و پس از اكران فيلم وارد زبان انگليسي شده است. يافتن پاسخ اين سوال از روش‌هاي نشانه‌شناختي، ما را محدود به يافتن رخدادهاي واژه در متن‌هاي نوشتاري و گفتاري زبان انگليسي در بازه‌هاي زماني پيش از اكران فيلم مي‌كند چون نشانه زماني نشانه‌اي است كه حداقل در يك متن براي ارتباط به كار رفته باشد. علاوه بر اين ما با يك نشانه زباني نوشته‌شده روبه‌رو هستيم كه از قواعد نظام‌هاي نوشتاري مبتني بر دلالت‌نويسه (grapheme) به واج (phoneme) توليد شده است كه در اين دسته از علايم نوشتاري الزاما صورت نوشتاري با صورت گفتاري (تلفظ) يكي نيست. صورت گفتاري اين واژه را از متن فيلم مي‌توان يافت كه به صورت /meItrIks’/ آوانويسي مي‌شود.
اين صورت گفتاري براي ما امكان جست‌وجوي واژگان هم‌نام (homonyms) يا هم‌آوا (homophone) را فراهم مي‌كند. نتيجه جست‌وجو رخدادهاي نوشتاري و گفتاري «Matrix» در متن‌هاي پيش از اكران فيلم كه در مجموعه متن‌هاي زبان انگليسي (متن‌هاي ديواني، اسطوره‌اي، آكادميك، ادبي و عاميانه) قرار دارند، بسامد رخداد بيشينه صورت گفتاري را در دو دسته متن نشان مي‌دهد؛ متن‌هاي آكادميك و ادبي در زبان انگليسي نو و متن‌هاي ديواني باقيمانده از زبان انگليسي دوره ميانه (انتهاي قرن 12 الي انتهاي قرن ۱۵). اما در مورد صورت نوشتاري واژه كه داراي حرف بزرگ در ابتداي واژه است، هيچ متني يافت نشد.
در مجموعه متن‌هاي آكادميك، واژگان هم‌آوا‌هاي اين واژه بيشتر در حوزه زيست‌شناسي، زمين‌شناسي، رياضيات، مهندسي متالوژي، علوم اجتماعي، صنايع چاپ و سايبرنتيكس با معاني زير بسامد داشته است:
زيست‌شناسي: ماده بين سلول‌ها يا ساختارهايي كه سلول‌ها در آنها تعبيه شده‌اند. زمين‌شناسي: به توده‌اي از سنگ‌هاي دانه‌ريز گفته مي‌شود كه در آن جواهرات يا فسيل قرار دارد.
رياضيات: آرايه‌اي مستطيلي شامل ستون‌ها و رديف‌هايي از مقادير كمي است و اين مستطيل به عنوان يك واحد در نظر گرفته مي‌شود و مورد عمليات‌هاي رياضي قرار مي‌گيرد.
مهندسي متالوژي: ريزمواد سازنده مواد كامپوزيت.
علوم اجتماعي: فضاي سياسي، اجتماعي و فرهنگي است كه چيزي در آن رشد مي‌كند.
سايبرنتيكس: به معني ساختاري سازمان‌يافته است كه در آن چند خط فرمان، مسووليت يا ارتباط توسط يك عنصر از ساختار اجرا مي‌شوند. مجموعه متن‌هاي ديواني باقيمانده از دوره ميانه، هم‌آوايي ديگر در معناي رحم (محل تشكيل جنين در بدن مادر) به كار مي‌رفته است كه از نظر ريشه‌شناختي از ريشه matr/mater در زبان لاتين به معناي مادر مشتق شده است. در مجموعه متن‌هاي ادبي، داستان علمي - تخيلي در ژانر سايبر پانك به نام Neuromancer نوشته ويليام گيبسون در سال 1984 (۱۵ سال پيش از اكران فيلم) يافت مي‌شود كه هم‌آوايي ديگر را در اختيار ما قرار مي‌دهد. معني اين هم‌آوا، توهمي است كه با وصل كردن بدن انسان به فضاي مجازي (cyberspace)، خودآگاه او به داخل آن توهم منعكس مي‌شود. معني متني (contextual meaning) واژه Matrix، در خود فيلم به صورت ذيل ارايه شده است:
نرم‌افزاري است كه توسط يك هوش مصنوعي براي كنترل انسان ساخته شده است، اين نرم‌افزار، با ايجاد ارتباط عصبي با مغز انسان‌ها، باعث مي‌شود نظام ادراكي فرد از زمان جنيني، او را در مكاني شبيه‌سازي‌شده از زمين درآخر قرن بيستم تعبير كند اما بدن او در مكاني ديگر (مزرعه‌اي از رحم‌هاي مصنوعي) و زمان ديگر به عنوان منبعي براي تامين انرژي ماشين‌ها در شرايطي كه نور خورشيد به زمين نمي‌رسد، استفاده شوند.