دور هشتم گفت‌وگوهاي ايران و 1+4 در وين از سر گرفته شد
چالش زمان محدود براي احياي برجام
محمدحسين لطف‌الهي
37 سال پس از بيانيه مشترك رونالد ريگان و ميخاييل گورباچف درباره خطرات جنگ هسته‌اي براي آينده جهان و همزمان با آغاز مرحله دوم دور هشتم گفتوگوها براي احياي توافق هسته‌اي با ايران در وين، 5 عضو دايم شوراي امنيت سازمان ملل متحد اذعان كردند كه «جنگ هسته‌اي برنده‌اي ندارد و چنين جنگي هيچ‌گاه نبايد در بگيرد.»
در شرايطي كه تنش و احتمال بروز درگيري نظامي ميان قدرت‌هاي بزرگ در بسياري از مناطق نظير درياي چين جنوبي و شرق اروپا هر روز بيشتر مي‌شود، اعضاي دايم شوراي امنيت در بيانيه‌اي كم سابقه و دور از انتظار تاكيد كردند: «ما جدا بر اين باوريم كه بايد از هر گونه گسترش سلاح‌هاي هسته‌اي در جهان جلوگيري كرد.» رهبران ايالات متحده، روسيه، چين، بريتانيا و فرانسه در بيانيه خود اعلام كردند: «هر يك از ما قصد داريم اقدامات ملي‌مان براي جلوگيري از استفاده غيرمجاز يا ناخواسته از سلاح هسته‌اي را حفظ و تقويت كنيم. همچنين بر تمايل‌مان براي همكاري با همه كشورها به منظور ايجاد محيطي امن و مساعد براي پيشرفت در زمينه خلع سلاح با هدف نهايي دستيابي به جهاني عاري از سلاح هسته‌اي با امنيت كامل براي همه تاكيد داريم.»
اين بيانيه مشترك در حالي صادر شده كه كشورهاي غربي روسيه را متهم مي‌كنند كه قصد تجاوز نظامي به اوكراين را دارد و از احتمال استفاده چين از قواي نظامي عليه تايوان حرف مي‌زنند. يك مقام ارشد امريكايي در اين خصوص گفته است: «با وجود جو تنش‌آلود، ماه‌ها زمان برد كه چنين بيانيه‌اي به دست آيد.» به گفته او، «اينكه كشورها نگاه‌شان را درخصوص تهديدها مطرح كنند و بپذيرند كه جهان بايد از چه خطراتي دور بماند، دستاوردي قابل توجه است.» 37 سال قبل در نوامبر 1985 رونالد ريگان رييس‌جمهور وقت ايالات متحده و ديميتري گورباچف، آخرين رهبر اتحاد جماهير شوروي پس از نشستي دوجانبه بر تعهد دو كشور امريكا و شوروي براي حمايت از نظام منع اشاعه تاكيد كردند و در بيانيه پاياني از توافق براي ادامه گفتوگوها درباره كاهش سلاح‌هاي هسته‌اي گفتند.
صدور اين بيانيه هرچند از نگاه كارشناسان يك گام رو به جلو محسوب مي‌شود و نشان مي‌دهد اعضاي دايم شوراي امنيت سازمان ملل متحد از ضرورت خلع سلاح هسته‌اي آگاه هستند، اما در عرصه عمل و با توجه به عدم اتخاذ سياست‌هاي مناسب در برابر كشورهايي كه حاضر به پيوستن به پيمان NPT نيستند و اقدام به ساخت سلاح هسته‌اي كرده‌اند، انتظار پيشرفت چنداني در زمينه همكاري‌هاي چندجانبه در راستاي كاهش خطر جنگ هسته‌اي وجود ندارد. در حال حاضر سه كشور هند، پاكستان، كره‌شمالي و رژيم اسراييل بدون پذيرش پيمان منع گسترش سلاح‌هاي هسته‌اي اقدام به ساخت اين نوع تسليحات كرده‌اند.
همزمان با صدور اين بيانيه در روز دوشنبه، مرحله دوم دور هشتم گفت‌وگوهاي مستقيم ميان ايران و كشورهاي 1+4 و مذاكرات غيرمستقيم ايران و امريكا براي احياي برجام -كه يكي از مهم‌ترين توافق‌هاي قرن بيست و يكم در زمينه منع اشاعه به حساب مي‌آيد- آغاز شد. براساس اعلام وزارت خارجه ايران، شامگاه دوشنبه علي باقري مذاكره‌كننده ارشد ايراني با انريكه مورا معاون دبيركل سرويس اقدام خارجي اتحاديه اروپا ديدار كرد. او پس از اين ديدار، نشستي چهارجانبه با نمايندگان سه كشور اروپايي عضو برجام (بريتانيا، فرانسه و آلمان) داشت.
مرحله اول دور هفتم گفت‌وگوهاي ايران و 1+4 در شرايطي پايان يافت كه تهران با ارايه دو سند پيشنهادي جديد كه طرف مقابل آن را «حداكثري» مي‌دانست، تلاش كرد امتيازهاي بيشتري را از تروييكاي اروپايي و ايالات متحده طلب كند و مواضع نااميدانه ديپلمات‌هاي اروپايي نشان مي‌داد اميدها براي دستيابي به توافق كمتر شده است، اما در پايان مرحله دوم دور هفتم گفتوگوها و با ظهور نشانه‌هاي پيشرفت در گفتوگوها شرايط تاحدودي تغيير كرد، چنانكه در پايان نشست آغازين كميسيون مشترك برجام در دور هشتم به گفته ميخاييل اوليانوف، رييس هيات مذاكره‌كننده روسيه همه طرف‌ها توافق كردند تا روند اين مذاكرات را شدت بخشند تا «بتوان هر چه زودتر به توافق دست يافت.» با پايان مرحله اول دور هشتم گفتوگوها هم ايران، هم اروپايي‌ها و هم چين و روسيه به پيشرفت در روند گفتوگوها اذعان كردند. به گفته علي باقري، معاون سياسي وزارت امور خارجه ايران در اين مرحله از گفت‌وگو، مذاكرات روي مساله رفع تحريم‌ها و راستي‌آزمايي اين مساله بود با اين وجود پيش از آغاز مرحله دوم دور هشتم، ديپلمات‌هاي اروپايي تصريح كردند كه زمان تمركز روي مساله تحريم‌ها و راستي‌آزمايي به پايان رسيده و از اين پس تمام مسائل اصلي بايد به موازات هم پيش بروند.
از نگاه كشورهاي غربي يكي از جدي‌ترين چالش‌ها در مسير ادامه مذاكرات «مساله زمان» است. جيك ساليوان، مشاور امنيت ملي امريكا دو هفته پيش به هاآرتص گفت كه امريكا و ديگر قدرت‌هاي جهاني پشت درهاي بسته در مذاكرات وين يك ضرب‌الاجل تعيين كرده‌اند كه زمان آن دور نيست. او ادعا كرد كه تا چند هفته ديگر مذاكره‌كنندگان متوجه خواهند شد كه آيا ايران براي راه‌حل ديپلماتيك آماده است يا خير. منابع غربي در اظهارنظرهايي كه به عنوان منبع آگاه مطرح كرده‌اند، موعد فرا رسيدن پايان اين ضرب‌الاجل را انتهاي ژانويه / ابتداي فوريه اعلام كرده‌اند. انريكه مورا هفته گذشته در كنفرانس خبري پس از پايان جلسه كميسيون مشترك، نظرات شنيده شده در مورد اينكه امريكا و كشورهاي اروپايي تا پايان ژانويه يا اوايل فوريه براي به نتيجه رسيدن مذاكرات فرصت قائل شدند را رد كرد، اما گفت: «همه بر اين نظرند كه در دوره زماني كوتاهي بايد عملي شود و آن يعني چند هفته.» با اين وجود، روز دوشنبه لارنس نورمن، خبرنگار وال استريت ژورنال براساس «درك خود از مطالب مطرح شده از سوي ديپلمات‌هاي غربي» نوشت كه اگر ايران نتواند با ايده‌هايي واقعي و موثر درباره مسائلي مثل سانتريفيوژها به ميز مذاكرات بازگردد، كار براي احياي برجام بسيار سخت خواهد شد.
شبكه «اسكاي‌نيوز» به نقل از يك منبع ايراني حاضر در مذاكرات وين گزارش داده هيچ مهلت و ضرب‌الاجلي براي حصول توافق وجود ندارد و آنچه در اين باره از سوي منابع امريكايي و اروپايي به بيرون درز كرده، نادرست است.
پوليتيكو روز سه‌شنبه در گزارشي به قلم استفاني لي‌يش‌تنستن، خبرنگار خود در وين منتشر كرد كه در اين باره آورده است: «ديپلمات‌هاي غربي گفتند هنوز كاملا مطمئن نيستند كه آيا ايران واقعا علاقه‌مند به مذاكره براي بازگشت به توافق است يا صرفا براي پيشبرد برنامه هسته‌اي خود جهت زمان بازي مي‌كند. با توجه به كاهش جدول زماني، يك ديپلمات ارشد غربي گفت كه از اين هفته تمامي موضوعات بايد به صورت موازي مورد مذاكره قرار گيرند.»
پوليتيكو همچنين تلاش كرده تا براساس روايت طرف غربي، تصويري از نقطه آغاز مذاكرات در مرحله دوم دور هشتم و چالش‌هاي پيش روي اين گفتوگوها ارايه كند. از نگاه اين نشريه، در حوزه هسته‌اي اصلي‌ترين اختلاف بر سر مساله سانتريفيوژهاست؛ گفتوگوها در مورد پرونده هسته‌اي بسيار فني است، زيرا بايد مراحلي مشخص شود كه برنامه هسته‌اي ايران را به جايي كه در سال ۲۰۱۵ بود، برمي‌گرداند. در مورد برخي مسائل، راه‌حل‌هايي ديده مي‌شود. در مورد ديگر مسائل، اوضاع پيچيده‌تر است. براي مثال، يكي از راه‌هاي رهايي از مواد مازاد هسته‌اي ايران، ارسال آن به روسيه است. اين كار زمان‌بر است، اما امكان‌پذير و در گذشته انجام شده است. چيزي كه بسيار دشوارتر است و هنوز بر سر آن توافق نشده، نحوه برخورد با بسياري از سانتريفيوژ‌هاي پيشرفته ايران است؛ ماشين‌هايي كه با سرعت زيادي براي غني‌سازي اورانيوم مي‌چرخند. براساس برجام، ايران مجاز به غني‌سازي اورانيوم تا ۳،۶۷درصد با تعداد محدودي از سانتريفيوژ‌هاي نسل اول خود در كارخانه زيرزميني غني‌سازي سوخت نطنز بود. اكنون، ايران صد‌ها سانتريفيوژ پيشرفته را در هر دو نيروگاه اصلي خود در فردو و نطنز نصب كرده است كه بسيار كارآمدتر و قدرتمندتر هستند. به گفته ديپلمات‌هاي غربي، برخي كشورها از ايران مي‌خواهند سانتريفيوژ‌هاي پيشرفته‌اش را نابود كند، اما ايران ترجيح مي‌دهد آنها را در انبار نگه دارد. يكي از راه‌حل‌ها مي‌تواند از بين بردن زيرساخت‌هايي مانند كابل‌ها و ساير تاسيسات الكترونيكي باشد كه براي راه‌اندازي سانتريفيوژ‌هاي پيشرفته مورد نياز است. نصب مجدد اين زيرساخت ماه‌ها طول مي‌كشد و مي‌تواند به افزايش زمان گريز هسته‌اي كمك كند. يكي از جنبه‌هاي كليدي در اين بحث، نقش آژانس بين‌المللي انرژي اتمي به عنوان، ناظر هسته‌اي سازمان ملل است كه وظيفه بررسي پايبندي ايران به تعهدات هسته‌اي خود را برعهده دارد.
به نوشته اين نشريه امريكايي، در حالي كه راستي‌آزمايي در بحث تعهدات هسته‌اي توافق توسط آژانس انجام مي‌شود، هيچ نهاد مربوطه‌اي در مورد نظارت بر رفع تحريم‌ها وجود ندارد. بنابراين، مذاكره‌كنندگان بايد در مورد چگونگي انجام اين كار به توافق برسند. اين يكي از موانعي است كه بايد به سرعت حل شود. ديپلمات‌هاي غربي گفتند كه منتظرند ايران در اين هفته در وين پيشنهاداتي ارايه كند. يكي از گزينه‌ها اين است كه دفتر كنترل دارايي‌هاي خارجي ايالات متحده دستورالعملي در مورد نحوه انجام تجارت با ايران منتشر كرده و همچنين لغو دستورات اجرايي مربوطه را صادر كند. ابزار ديگر مي‌تواند انعقاد قرارداد‌هاي صادرات نفت يا افتتاح حساب بانكي خارجي باشد. از آنجايي كه ايالات متحده به‌طور يك‌جانبه از اين توافق خارج شد، اين واشنگتن است كه احتمالا بايد «گام اول معنادار» را بردارد، همان‌طور كه يك ديپلمات ارشد غربي بيان كرد و برخي تحريم‌ها را قبل از اينكه تهران اقداماتي براي جبران گام‌هاي هسته‌اي خود انجام دهد، بردارد.
به نظر مي‌رسد پيشرفت‌ها در حوزه رفع تحريم در مرحله اول دور هشتم چشمگير بوده، چنانكه خبرگزاري «يونهاپ» روز سه‌شنبه خبر داد: «چوي جونگ كان»، معاون وزير خارجه كره‌جنوبي وارد فرودگاه بين‌المللي «اينچئون» در غرب سئول شد تا براي ديدار با نمايندگان كشورهاي عضو برجام و امريكا عازم وين شود. اين رسانه كره‌اي گفته اين سفر به منظور حل مساله دارايي‌هاي مسدود شده ايران در كره‌جنوبي است. بدهي كره‌جنوبي به ايران در ازاي خريد ميعانات گازي، مجموعا به ارزش بيش از هفت ميليارد دلار تخمين زده مي‌شود كه از سال ۲۰۱۸ و به بهانه تحريم‌هاي امريكا پرداخت نشده است.
در حوزه ارايه تضمين نيز ابتكارهاي متفاوتي مطرح شده است. تهران اصرار دارد كه امريكا به عنوان كشوري كه در سال 2018 يك‌بار از برجام خارج شد مورد اعتماد نيست و بايد تضمين دهد ديگر چنين اتفاقي تكرار نخواهد شد تا ايران بتواند از مواهب اقتصادي برجام استفاده كند. برخي كارشناسان «توسعه همكاري‌هاي اقتصادي» را يك نوع تضمين قلمداد مي‌كنند و مي‌گويند اين مساله مي‌تواند خروج دوباره احتمالي امريكا از برجام را با مشكل مواجه كند. برخي ديگر از كارشناسان راه‌حل را در به تصويب رسيدن برجام در كنگره جست‌وجو مي‌كنند كه در شرايط كنوني و با توجه به فضاي سياست داخلي ايالات متحده عملي نيست و برخي ديگر پيشنهاد مي‌كنند راهكار اجازه دادن به ادامه حيات قرارداد‌ها در دستور كار قرار گيرد و براي مثال تا چند سال پس از خروج دوباره امريكا از برجام معافيت‌هايي براي همكاري اقتصادي با ايران در نظر گرفته شود. چيني‌ها مي‌گويند تلاش تمامي طرف‌ها براي پيشبرد مذاكرات در وين ضروري است. روز گذشته فو كونگ مدير اداره كنترل تسليحات وزارت امور خارجه چين و از مذاكره‌كنندگان اين كشور در وين در اين باره گفت: «از تمامي طرف‌هاي مذاكرات براي احياي برجام درخواست مي‌كنيم كه به منظور دستيابي هرچه سريع‌تر به نتيجه و رسيدن به پيشرفت، انعطاف بيشتري از خود نشان دهند.»
آتش مخالفان برجام تندتر مي‌شود
همزمان با تلاش‌هاي ديپلماتيك براي احياي برجام، مخالفان نيز به حملات خود براي جلوگيري از احياي اين توافق كه با برداشتن فشار تحريم‌ها از روي دوش ايران به تهران در عبور از چالش‌هاي اقتصادي كمك خواهد كرد، شدت بخشيده‌اند. روز گذشته يايير لاپيد، وزير خارجه رژيم اسراييل در گفت‌وگو با روزنامه «چوسان ايلبو» كره‌جنوبي مدعي شد كه «ايران نمي‌تواند اجازه داشته باشد كه با زمان بازي كند و ميلياردها دلار در نتيجه رفع تحريم‌ها دريافت كند و جهان را فريب دهد و به صورت پنهاني برنامه هسته‌اي خود را توسعه دهد. اين كاري است كه آنها در گذشته نيز انجام داده‌اند و اين‌بار نيز انجام خواهند داد.» او در ادامه بار ديگر خواهان تشديد تحريم‌ها عليه جمهوري اسلامي ايران شد و گفت: «تحريم‌ها را تشديدتر كنيد و نظارت را تشديدتر كنيد. هرگونه مذاكره از موضع قدرت انجام شود و تهديد نظامي معتبر روي ميز باشد.» «فيصل بن فرحان»، وزير خارجه عربستان سعودي نيز در كنفرانس مطبوعاتي مشترك با «نيكلاس دندياس» همتاي يوناني در آتن مدعي شد، عربستان سعودي از «تخلفات ايران به ويژه در زمينه برنامه هسته‌اي» نگران است. براساس گزارش شبكه «العربيه»، بن فرحان گفت: تخلفات ايران با آنچه تهران درباره ماهيت صلح‌آميز برنامه هسته‌اي خود اعلام كرده در تضاد است.