بن‌بست در گفت‌وگوهاي روسيه، ناتو و ايالات متحده
اوكراين به تنهايي بايد با تهديد مسكو مواجه شود
محمدحسين لطف‌الهي
اميدها براي يافتن راه‌حلي ديپلماتيك به منظور عبور از بحران اوكراين هرروز كمتر و كمتر مي‌شود؛ مقام‌هاي غربي به‌شدت با درخواست روسيه از ناتو درباره عدم توسعه اين ائتلاف به سوي شرق مخالفت مي‌كنند و روس‌ها با اشاره به «بن‌بست» در گفت‌وگوها با ناتو و ايالات متحده احتمال اعزام نيرو به ونزوئلا و كوبا را مطرح مي‌كنند.
سه دور گفت‌وگو ميان مقام‌هاي ارشد روسيه، ايالات متحده و ناتو در حالي رخ داده است كه واشنگتن اميدوار بود با ارايه پيشنهاد اعمال محدوديت‌هاي متقابل در موضوعاتي نظير استقرار موشك‌ها و برگزاري تمرينات نظامي در قاره اروپا، كرملين را قانع كند نيروهايش را از مرز با اوكراين عقب بكشد. مذاكره‌كنندگان روس اما ضمن استقبال از گفت‌وگو در خصوص موضوعات مطرح‌شده از سوي ايالات متحده، غرب را به عدم توجه به خواسته‌هاي اصلي مسكو متهم كردند و به بن‌بست رسيدن گفت‌وگوها را نتيجه طبيعي همين بي‌توجهي خواندند.
اوكراين به دنبال عضويت در ناتو و تعميق روابط نظامي و اقتصادي با غرب است، اما مسكو اين كشور را بخشي از حوزه نفوذ خود مي‌داند و روس‌ها معتقدند «استقلال و حاكميت مستقل اوكراين تنها در شراكت و دوستي با روسيه امكان‌پذير است.» ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه كه نزديكي اوكراين به غرب و حضور نظامي ايالات متحده و ناتو در نزديكي مرزهاي روسيه را يك تهديد جدي عليه اين كشور مي‌داند، پيش از شروع زمستان 2021 تلاش كرد با متجمع كردن بخش بزرگي از نيروهاي نظامي خود در مرز با اوكراين، از اين حضور نظامي اهرم فشاري براي دريافت ضمانت‌هاي امنيتي از غرب بسازد. براساس پيش‌نويس‌هايي كه وزارت امور خارجه روسيه در دسامبر سال گذشته منتشر كرد، مسكو از ايالات متحده و كشورهاي غربي خواسته است كه گسترش ناتو به سوي شرق متوقف شود و وضعيت استقرار زيرساخت‌ها و تسليحات نظامي اين ائتلاف به وضعيت پيش از سال 1997 بازگردد. عملي شدن خواسته‌هاي پوتين باعث خواهد شد آرايش امنيتي اروپا به كلي دگرگون شود. كارشناسان اين اقدامات روسيه را تلاشي براي عبور از پيامدهاي امنيتي و نظامي فروپاشي اتحاد جماهير شوروي توصيف مي‌كنند كه خلأ قدرت ناشي از آن باعث شد ائتلاف ناتو به سوي شرق اروپا گسترش يابد و روسيه عمق استراتژيك خود را تا حد زيادي از دست رفته ببيند. از نگاه امريكايي‌ها اين خواسته‌ها سازنده نيست و مذاكرات بر اين پايه نمي‌تواند به نتيجه مناسبي ختم شود.
عدم حصول نتيجه در سه دور مذاكرات هفته گذشته درباره اوكراين، واكنش شديد مقام‌هاي روس را به دنبال داشت. سرگئي لاوروف، وزير امور خارجه روسيه روز جمعه در يك كنفرانس مطبوعاتي درباره نتايج فعاليت‌هاي ديپلماسي روسيه در سال ۲۰۲۱ با اعلام اينكه امريكا و متحدانش به دنبال ساخت پايگاه‌هاي نظامي در اطراف روسيه هستند، افزود: صبر روسيه در مقابل اقدامات غرب سر آمده است. او گفت ناتو در تلاش است تا اوكراين و كشورهاي اسكانديناوي را به صفوف خود جذب كند. لاوروف با بيان اينكه روند سياست خارجي ايالات متحده و سازمان پيمان آتلانتيك شمالي (ناتو) آشكارا به عنوان مهار جمهوري خلق چين، فدراسيون روسيه اعلام شده است، افزود: غرب همزمان براي گسترش مصنوعي تركيب ائتلاف آتلانتيك شمالي، به ويژه براي كشاندن اوكراين به آن تلاش مي‌كند. لاوروف افزود: «حتي اگر اوكراين به ناتو نپيوندد، استقرار تسليحات تهاجمي و پايگاه‌هاي نظامي امريكا در درياي آزوف دومين خط قرمز روسيه است.» وزير خارجه روسيه تاكيد كرد: «روسيه آمادگي هر تحريمي از سوي غرب و تاثير آن بر وضعيت اقتصادي را دارد.» ديميتري پسكوف، سخنگوي كاخ كرملين و الكساندر لوكاشويچ، سفير روسيه در سازمان امنيت و همكاري اروپا نيز اقدام ايالات متحده و ناتو در رد درخواست‌هاي مسكو را محكوم كردند.
به گزارش رويترز، سرگئي ريابكوف هم روز پنجشنبه گفت مذاكرات دوجانبه با امريكا در روز دوشنبه و مذاكرات روز چهارشنبه با ناتو در شهر بروكسل نشان داد كه گفت‌وگوها «به بن‌بست رسيده يا مواضع دو طرف بسيار متفاوت است» و در نتيجه به اعتقاد او ادامه مذاكرات هيچ ضرورتي ندارد. معاون وزير خارجه روسيه كه سرپرستي هيات مذاكره‌كننده روسيه با مقامات امريكا در ژنو را برعهده داشت تاكيد كرد كه اعزام نيرو و تجهيزات نظامي به كوبا و ونزوئلا را تاييد نمي‌كند اما آن را منتفي نيز نمي‌داند.
امريكايي‌ها تلاش كردند خيلي زود به صحبت‌ها واكنش نشان دهند. نماينده امريكا در اجلاس سازمان امنيت و همكاري اروپا گفت غرب نبايد به روسيه باج دهد، جيك ساليوان مشاور امنيت ملي جو بايدن ضمن «حرفه‌اي و منظم» خواندن مذاكره‌كنندگان روس تصريح كرد «ما به وضوح در مورد مسائلي اختلاف‌نظر داشتيم و زمينه‌هايي هم وجود داشت كه طرفين گفت‌وگوها مي‌ديدند كه امكان پيشرفت وجود دارد.» او در واكنش به تهديد روسيه به استقرار نيرو در ونزوئلا و كوبا نيز گفت «اگر روسيه نيروهاي نظامي خود را در امريكاي لاتين مستقر كند، ايالات متحده قاطعانه پاسخ خواهد داد.»
بن رودز، مشاور سياست خارجي باراك اوباما رييس‌جمهور پيشين امريكا درباره اين تهديد روسيه معتقد است كه سياست اشتباه دولت بايدن در تحريم كوبا و تداوم سياست‌هاي دونالد ترامپ در خصوص امريكاي لاتين و به ويژه كشورهايي نظير كوبا و ونزوئلا عامل اصلي اتفاقات كنوني و باعث شكست امريكا در اين منطقه است و باعث مي‌شود اين كشورها روز به روز به روسيه و چين نزديك‌تر شوند.
اوكراين، بازنده تنها
به رغم ابهامات زيادي كه در خصوص نتايج مذاكرات روسيه، ايالات متحده و كشورهاي اروپايي عضو ناتو وجود دارد اما اين گفت‌وگوها يك مساله اساسي را آشكار ساخت؛ اينكه هرچند دولت بايدن اصرار دارد درخواست مسكو پيرامون ارايه تضمين براي عدم پيوستن اوكراين به ائتلاف ناتو را رد كند اما امريكايي‌ها هيچ برنامه و ايده‌اي براي نهايي كردن عضويت كي‌يف در پيمان آتلانتيك شمالي ندارند. اگر اوكراين به عضويت ناتو در آمده بود، كشورهاي عضو اين ائتلاف موظف بودند از اين كشور در برابر حمله احتمالي روسيه يا هر مهاجم ديگري دفاع كنند؛ اقدامي كه نه ايالات متحده و نه هيچ‌كدام از اعضاي ديگر ناتو تمايلي به انجام آن ندارند.
مايكل مك فال، سفير سابق ايالات متحده در روسيه مي‌گويد: «روسيه در اين ميان يك پيروزي بزرگ به دست آورد، امروز همه درباره مساله گسترش ناتو و مزايا و معايب اين رخداد صحبت مي‌كنند اما واقعيت اين است كه تا پيش از اين، گسترش ناتو يك دغدغه نبود و روسيه در مذاكرات اخير توانست اين مساله را به يك دغدغه كه مخالفان و موافقاني دارد تبديل كند. اين يك برتري براي آنهاست.»
كارشناسان دلايل متعددي را ذكر مي‌كنند كه براساس آن امريكا و ناتو در كوتاه‌مدت كاري براي تسهيل عضويت اوكراين در اين ائتلاف انجام نخواهند داد. اولين دليل به سياست خارجي امريكا بازمي‌گردد كه جو بايدن تمايلي ندارد تعهدات نظامي ايالات متحده به ديگر كشورها را گسترش دهد و رييس‌جمهور ايالات متحده به افزايش تعهدات نظامي اين كشور بدبين است. نيويورك‌تايمز نوشته است كه جو بايدن، معاون وقت رييس‌جمهور زماني كه در سال 2014 به اوكراين سفر كرد به مقام‌هاي كي‌يف هشدار داده بود كه حتي اگر امريكا بخواهد در برابر يك تهاجم از اوكراين حمايت نظامي كند، اين حمايت بسيار محدود خواهد بود.
دليل دوم، فساد گسترده در ساختار سياسي اوكراين است كه باعث مي‌شود بسياري از كشورهاي غربي نگاه بدبينانه‌اي به كي‌يف داشته باشند و از مقام‌هاي اوكرايني بخواهند اگر خواهان پيوستن به ناتو هستند، مقابله با فساد را به‌طور جدي در دستور كار قرار دهند. در حال حاضر، براساس آخرين ارزيابي‌ها در سال 2020 اوكراين در ميان 180 كشور جهان رتبه 117 را در زمينه مقابله با فساد دارد.
دليل سوم، عدم تمايل ناتو و كشورهاي اروپايي به درگير شدن بيشتر در چالش‌هايي است كه از سوي روسيه ايجاد مي‌شود. روسيه در سال 2008 بخش‌هايي از گرجستان را اشغال كرد و در سال 2014 نيز با اشغال شبه‌جزيره كريمه و سپس تقويت نيروهاي جدايي‌طلب در شرق اوكراين چالش‌هاي بسياري را براي اين دو كشور به وجود آورد. در صورتي كه گرجستان و اوكراين به عضويت ناتو درآيند، ائتلاف ملزم خواهد بود كه در اين موارد مستقيما دخالت كند و چنين چيزي به هيچ‌وجه خواسته ناتو نيست.
اين وضعيت براي اوكراين، در شرايطي به وجود آمده كه به گفته مقام‌هاي غربي خطر تهاجم روسيه به اين كشور بيش از هميشه است و به رغم وجود اين تهديد بزرگ، ينس استولتنبرگ دبير كل ناتو روز پنجشنبه اظهار كرد كه اين ائتلاف حاضر است در صورت درخواست سوئد و فنلاند براي عضويت در ناتو خيلي سريع اين درخواست را بپذيرد.
حمله سايبري؛ اولين واكنش عملي
به شكست مذاكرات
شامگاه پنجشنبه يك حمله سايبري گسترده باعث شد تا بسياري از مراكز دولتي در اوكراين دچار مشكلاتي شوند. اولگ نيكولنكو، سخنگوي وزارت خارجه اوكراين در اين باره نوشت: «وبسايت وزارت امور خارجه، وزارت دفاع و تعدادي ديگر از مراكز دولتي از كار افتاده است. كارشناسان براي بازگرداندن اين وبسايت‌ها تلاش مي‌كنند و تحقيقات پليس سايبري اوكراين آغاز شده است. به گزارش رويترز در پيامي كه پس از هك شدن سايت‌هاي دولتي اوكراين به زبان‌هاي اوكرايني، روسي و لهستاني منتشر شد، آمده است: «اوكرايني‌ها! همه داده‌هاي شخصي شما در شبكه عمومي آپلود شده است. تمامي داده‌هاي كامپيوتري شما نابود شده و احياي آنها امكان‌پذير نيست. تمامي اطلاعات شما اكنون در دسترس همگان است، از اين بترسيد و بدانيد كه بدتر از اينها منتظر شماست. اين به خاطر گذشته، حال و آينده شماست.»