طالبان حقابه ايران را مي‌دهد يا آب سرريز شده را نذر ديپلماسي مي‌كند؟
آب در برابر مشروعيت
شهاب شهسواري
ساعت‌هاي پاياني روز سه‌شنبه خبري در رسانه‌هاي ايران به نقل از معاون سفير جمهوري اسلامي ايران در افغانستان منتشر كه با واكنش گسترده‌اي در رسانه‌ها مواجه شد. خبر اين بود كه‌كمتر از يك‌سال بعد از افتتاح سد كمال‌خان در جنوب غربي افغانستان، آب اين سد جنجالي به روي سرزمين‌هاي تشنه سيستان و بلوچستان باز شده است. هر چند يك مقام طالبان اين خبر را تكذيب كرده است، اما تصاوير منتشر شده و اظهارات مقام‌هاي ايراني موثق بودن اين خبر را تاييد مي‌كنند. با اين حال مشخص نيست آيا سياست طالبان براي آزادسازي آب به سمت ايران يك اقدام موقتي در فصل پربارش و براي گرفتن امتياز ديپلماتيك از جمله شناسايي رسمي از سوي ايران است يا اقدامي پايدار براي اجراي تعهدات سياسي دولت افغانستان. سيد حسن مرتضوي، معاون سفير ايران در كابل به خبرگزاري ايرنا گفته بود كه باز شدن آب سد كمال‌خان به سمت پايين دست هيرمند، نتيجه گفت‌وگوها و رايزني‌هايي است كه در سفر سرپرست وزارت خارجه امارت اسلامي (دولت خودخوانده گروه شبه‌نظامي طالبان در افغانستان) به ايران انجام شد. مرتضوي در اين گفت‌وگو مدعي شده است: «با رايزني‌‌هاي ايران با افغانستان در سفر اميرخان متقي سرپرست وزارت خارجه طالبان به تهران و ادامه اين مذاكرات با مسوولان طالبان در افغانستان، روساي اين گروه دستور بازگشايي دريچه‌هاي بند كمال خان را صادر كردند.»
حسين مدرس‌خياباني، استاندار سيستان و بلوچستان هم ضمن تاييد اين خبر به ايلنا گفته بود: «با بارندگي‌هاي اخير و پيگيري‌هاي دستگاه‌هاي مختلف از جمله نماينده رييس‌جمهور در امور افغانستان، وزير نيرو، وزارت امور خارجه و حتي مسوولان محلي دو دريچه بند كمال خان براي رهاسازي آب به سمت خاك جمهوري اسلامي ايران باز شده است.» استاندار سيستان و بلوچستان تاكيد كرد: «اكنون آب از افغانستان در حال حركت به سمت كشور ماست و 2 تا 3 روز طول مي‌كشد كه به مرز ايران برسد.»
حقابه ايران از سرچشمه‌هاي هيرمند
مساله آب همواره يكي از مسائل اختلافي جدي ميان ايران و دولت‌هاي افغانستان بوده است. به ويژه در سه دهه گذشته كه خشكسالي در سيستان و بلوچستان شدت گرفته و نياز به آب رودخانه هيرمند براي استمرار حيات ساكنان سيستان افزايش يافته است. تهران همواره كابل رابه بي‌توجهي به تعهداتش براي آزادسازي آب هيرمند كه امروز دو سد كجكي و كمال خان در مسير آن قرار گرفته‌اند، متهم كرده است. بر اساس توافق حقابه 1351 افغانستان بايد سالانه 820 ميليون مترمكعب آب به سمت سرزمين‌هاي ايران رها كند كه به معناي رهاسازي 24 مترمكعب آب در ثانيه از سد كمال خان به صورت پيوسته است. بر اساس اظهارات معاون سفير ايران در كابل به نظر مي‌رسد كه گشوده شدن دريچه‌هاي سد كمال خان موقتي است و همچنان رايزني‌ها براي استمرار آزادسازي حقابه ايران ادامه دارد. سيد حسن مرتضوي، ضمن متهم كردن دولت‌هاي غربي به مسدود كردن مسير آب به سمت ايران در افغانستان، گفته است: «بي‌شك مشكلات اساسي مردم با اين دوره از باز شدن دريچه‌هاي اين بند حل نمي‌شود و در هفته‌هاي آتي مذاكرات مفصلي با حكومت مستقر در كابل براي رفع كامل مشكلات پيش آمده توسط حكومت سابق افغانستان براي آب‌هاي مرزي مشترك، انجام خواهد شد و مردم از نتايج آن ان‌شاءالله آگاه مي‌شوند.»
تكذيب طالبان و پايكوبي در ايران
هر چند انتشار تصاوير ويديويي باز شدن دريچه‌هاي سد كمال خان، با واكنش‌هاي مثبتي از سوي رسانه‌ها در ايران مواجه شده بود، اما يك سخنگوي وزارت آب و برق امارت اسلامي، با انتشار پيامي ويديويي اين ادعا را تكذيب كرده است و مدعي شده بود كه باز شدن دريچه سد كمال خان در ولايت نيمروز به خواست كشاورزان اين ولايت و براي تامين آب مورد نياز آنها بوده است، نه جاري شدن آب به سمت ايران. اما اين تكذيبيه هم نتوانست جلوي شادي رسانه‌هاي ايران را بگيرد. خبرگزاري دولت جمهوري اسلامي در واكنش به خبر باز شدن دريچه‌هاي سد كمال خان گزارشي با تيتر «گره‌گشايي از آرزويي ۴۹ ساله؛ ديپلماسي براي حقابه هيرمند» با اشاره به توافقنامه 1351 در مورد سهم حقابه ايران از هيرمند نوشته است: «ديپلماسي جدي دولت و مجلس در ماه‌هاي اخير و باز شدن ۲ دريچه بند كمال خان نشان داد عزم‌ها براي حل معضل حقابه هيرمند جزم است، حقابه‌اي كه دشت‌هاي گسترده و تا به افق كشيده شده سيستان را به حال و هواي سال‌هاي ديرين و سرسبزي و نشاط ناشي از پرآبي و غرور تالاب بين‌المللي هامون نويد مي‌دهد.»
ذوق‌زدگي از آزادسازي آب سد كمال خان در فصل پربارش زمستان و پس از سرريز شدن اين سد، به رسانه‌ها منحصر نماند. حسن كاظمي‌قمي، نماينده ويژه رييس‌جمهور اسلامي ايران در امور افغانستان هم با انتشار پيامي از گروه شبه‌نظامي طالبان تشكر كرد. نماينده ويژه رييس‌جمهور در پيام صوتي گفت: «از وفاي به عهد مسوولان طالبان در رهاسازي حقابه ايران و باز كردن دريچه‌هاي سد كمال‌خان قدرداني مي‌كنم و اميدوارم شرايطي به وجود بيايد كه افغانستان نيز شاهد شكوفايي و رشد شود.» كاظمي‌قمي همچنين گفت: «به‌طور ويژه از آقاي مرتضوي معاون سفارت ايران در كابل كه موضوع رهاسازي حقابه ايران را پيگيري كرده است، قدرداني مي‌كنم.»
انحراف غيرقانوني آب هيرمند
جنوب غربي افغانستان و شرق ايران در زمستان سال جاري، سال پربارشي را پشت سر گذاشته‌اند. دريچه‌هاي سد كمال خان در حالي باز مي‌شود كه در طول هفته‌هاي گذشته خبرهايي از سرريز شدن اين سد و پرشدن منبع آن بر اثر بارش‌هاي شديد منتشر شده بود. هفته گذشته رسانه‌هاي افغان از اقدام طالبان براي هدايت آب سرريز شده از سد با ايجاد بندهاي موقت به سمت شوره‌زارهاي گودزره در ولايت نيمروز خبر داده بودند. اين اقدام طالبان با اعتراض سفارت ايران مواجه شده بود كه حتي اين گروه مانند اسلافش در افغانستان از آب سرريز شده نيز نمي‌گذرد. مساله ساخت بندهاي موقت و انحراف آب هيرمند، يكي از مسائلي است كه در رابطه با تامين حقابه ايران از هيرمند مورد توجه مسوولان قرار گرفته است. محمد سرگزي نماينده مردم زابل، زهك، هيرمند، نيمروز و هامون در مجلس شوراي اسلامي در گفت‌وگويي با عصر هامون مي‌گويد: «تنها بازگشايي دريچه‌هاي بند كمال خان كافي نيست، بلكه ما به انحراف آب ايراد داريم، چراكه طبق اصول و حقوق جاري، كشور افغانستان حق انحراف آب رودخانه هيرمند را نداشته و نخواهد داشت.»
سد جنجالي
سد كمال خان كه پروژه‌اي به قدمت بيش از نيم قرن بود، يكي از جدي‌ترين موارد اختلافي ميان ايران و افغانستان در طول دهه‌هاي گذشته محسوب مي‌شد. در حالي كه دو كشور سال 1351 توافقنامه‌اي براي تامين 820 ميليون مترمكعب آب از سرچشمه‌هاي افغانستان به سمت ايران امضا كرده بودند، اما اين توافق هرگز اجرايي نشد. همزمان پروژه سد دوم در مسير هيرمند با عنوان سد كمال خان، مدت‌ها بود كه از سوي افغان‌ها دنبال مي‌شد. كلنگ اين سد نخستين‌بار سال 1345 به زمين خورد، اما تكميل آن 55 سال طول كشيد. سال 1396، دولت وقت افغانستان به رياست‌جمهوري اشرف غني، با تزريق ده‌ها ميليون دلار به اين پروژه، اين سد را چهارم فروردين ماه امسال به بهره‌برداري رساند.سخنراني اشرف غني، رييس‌جمهور وقت افغانستان در مراسم افتتاح سد كمال خان در ايران جنجالي شد. او در اين سخنراني گفته بود كه «آب كشورمان را مفت به كسي نمي‌دهيم و آن را با افتخار به ايران مي‌فروشيم» و ادامه داده بود: «ايران اگر آب مي‌خواهد به ما نفت بدهد.» هر چند در اين سخنراني اشرف غني به پايبندي دولتش به توافقنامه حقابه هيرمند اذعان كرده بود و دولت افغانستان ادعا مي‌كرد كه منظور او از «آب در برابر نفت» ميزان فراتر از حقابه ايران است. اما اين سخنراني با واكنش تند رسانه‌هاي ايراني مواجه شد. با اين حال، اشرف غني، كمتر از شش ماه پس از اين سخنراني رياست‌جمهوري و رويايي «آب در برابر نفت» را رها و با فرار از افغانستان، حكومت را به طالبان واگذار كرد.